"Gamêşqiran" 

Neden mi Türkçe yazdım? Kürtçe okuyabilenler az. İstedim ki genç nesiller istifade etsin ki Türkçe eğitim gördükleri için, anadillerine pek hakim değiller. Hepsi bu. 

Kürdistan´in Serhed (Urartucada Sarahat) bölgesinde bu çok bilinir. Gîskelokê Pîrê, Gîskên Pîrê anlatılarını da yazmışım ve paylaşacağım. Nisan ortası, aşırı bir soğuk hava dalgasının geldiği bir dönemdir. Takriben nisan 10 ila 21 arası. Bu öyle bir soğuk ki, gamêşleri yani camuşları bile öldürür. Bunu halk bilir ve ona göre hazırlıklarını yaparlar. Gerçi ormanların yokedilmesi ve her yere kurulan termik santraller, Kürdistan´da iklimi değiştirdi. Şimdi herşey çok başka.

Küçük Sözlük

Gamêş, Türkçeye Kürtçe/Farsçadan geçmiş ve Türkler camış, camuş derler. Arapça cāmūs جاموس veya cāmūş جاموش “manda, su sığırı” derler. Bu sözcük Aramice/Süryanice aynı anlama gelen gamūş גמוש sözcüğü ile eş kökenlidir. Bu sözcük Kürtçe ve Orta Farsça aynı anlama gelen gaw mēş گومیش deyiminden alıntıdır. Hint Avrupa dillerinde ortak kelime olan *gʷṓw-s kelimesinden gelir. 

Ga öküz demek. Tüm Aryan dillerinde vardır. İngilizcedeki Cow, Almancadaki Kuh gibi.

Mêş, meş burada bir sıfattır. Boynuzlu arigiller familyasındaki sineklerdir. Dikkat edilirse camış da boynuzları ve çevikliğiyle mêşlere benzer.

Qir, telef olma, yokolma manasındadır. Türkçeye Frasçadan geçmiş Hint Avrupa kökenli bir kelimedir. "Qir ket mirîşkan - tavuklara kıran girdi", "Qira hev anîn - birbirlerini telef ettiler" gibi.

Gilgameş

Öncelikle, "Gameşqiran" ismi, Kürtçe'de "Qiran" kelimesinin "kıran, yok eden, felaket" gibi anlamlara gelebileceğini düşündürüyor. "Gamêş" ise bağlama göre bir isim ya da sembolik bir figür olabilir, ancak bu ismin doğrudan Gılgamış (Gilgameş) ile bir fonetik benzerlik taşıyabileceği de akla geliyor. 

Gılgamış, Mezopotamya mitolojisinin en ünlü destanlarından birinin kahramanıdır ve Kürt mitolojisi, Mezopotamya’nın kadim kültürleriyle derin bağlara sahiptir. Nisan ayı, Mezopotamya ve çevresinde bahar ritüelleriyle ilişkilendirilen bir dönemdir; bu nedenle "Gamêşqiran" anlatısı, belki de bir bahar festivali, doğa olayı ya da mitolojik bir mücadeleyle bağlantılı olabilir.

Kürt mitolojisi, İrani kökenleri nedeniyle Zerdüştlük, Mitraizm ve diğer Aryan inançlarıyla; coğrafi konumu nedeniyle de Mezopotamya ve Anadolu’nun çok tanrılı sistemleriyle kesişir. Bu bağlamda, "Gameşqiran" anlatısının benzerlerini ararken şu motiflere odaklanabiliriz: bahar dönemiyle ilişkili doğaüstü olaylar, kahramanlık mücadeleleri, kaos ve düzen arasındaki çatışmalar ya da felaket getiren mitolojik figürler.

Eski Mitra, Aryan, Anadolu ve Mezopotamya İnançlarında Benzer Anlatılar

Mezopotamya Mitolojisi ve Gılgamış Bağlantısı

Gılgamış Destanı: "Gamêş" ismi, fonetik olarak Gılgamış’ı çağrıştırıyorsa, bu destan iyi bir başlangıç noktasıdır. Gılgamış Destanı, Sümer ve Akad kültürlerinde ortaya çıkmış, Mezopotamya’nın en önemli mitolojik metinlerinden biridir. Destanda, Gılgamış’ın doğaüstü varlıklarla (örneğin Humbaba veya Gökyüzü Boğası) mücadelesi ve tufan hikayesi gibi büyük olaylar yer alır. Nisan ayı, Mezopotamya’da Akitu Festivali ile ilişkilidir; bu festival, baharın gelişini, kaosun (Tiamat gibi) yenilmesini ve düzenin (Marduk’un zaferi) kutlanmasını simgeler. Eğer "Gameşqiran" bir felaket ya da mücadele anlatıyorsa, Gılgamış’ın kaosla savaşına benzer bir motif taşıyabilir.

Tufan Efsaneleri: Mezopotamya mitolojisinde, Nuh Tufanı’na benzer anlatılar (örneğin Utnapiştim’in hikayesi) önemlidir. Kürt mitolojisinde de Cudi Dağı’yla bağlantılı tufan efsaneleri bulunur. Nisan, su ve yeniden doğuşla ilişkilendirilen bir dönem olduğundan, "Gameşqiran" belki de bir tufan ya da yıkım-yeniden doğuş döngüsüne işaret edebilir.

Mitraizm ve Aryan İnançları

Mitra ve Boğa Kurbanı: Mitra, Aryan kökenli bir tanrı olup Zerdüştlükte ve Roma Mitraizminde önemli bir figürdür. Mitra’nın en bilinen mitosu, kozmik düzeni sağlamak için boğayı kurban etmesidir. Bu olay, bahar dönemiyle (yeniden doğuş, bereket) ilişkilendirilir ve kaosun düzenle yer değiştirmesini simgeler. Eğer "Gamêşqiran" bir felaketi veya kaosu yenen bir kahramanı içeriyorsa, Mitra’nın boğa kurbanına benzer bir sembolizm taşıyabilir. Nisan ayı, Zerdüşt takviminde de yenilenme ve ışıkla ilişkilidir; bu, "Qiran"ın bir karanlık/aydınlık mücadelesine işaret etme olasılığını güçlendirir.

Zerdüştlükte Zurvan: Zerdüşt mitolojisinde Zurvan, sonsuz zaman tanrısıdır ve ışık (Ahura Mazda) ile karanlık (Angra Mainyu) arasındaki dengeyi temsil eder. Kürt mitolojisinde Zerdüşt etkileri güçlüdür; "Gameşqiran" anlatısı, belki de bu ikilikten doğan bir felaket ya da denge arayışıyla bağlantılı olabilir.

Anatolia Mitolojisi

Hittit ve Hurri Etkileri: Yukarı Mezopotamya’daki Hurri halkları, Kürtlerin atalarıyla kültürel bağlara sahiptir. Hitit mitolojisinde, fırtına tanrısı Teşup’un kaos ejderi İll-uy-anka ile mücadelesi, bahar ritüelleriyle ilişkilendirilir. Bu mücadele, doğanın uyanışını ve düzenin yeniden sağlanmasını simgeler. "Gameşqiran"ın bir felaket ya da kahramanca bir zafer içerdiği düşünülürse, bu tür Anatolia anlatılarıyla benzerlik gösterebilir.

Kibele ve Attis: Anatolia’nın ana tanrıça kültü Kibele, bahar döneminde Attis’in ölümü ve yeniden doğuşuyla ilişkilidir. Nisan, bu döngüsel yenilenme için uygun bir zamandır ve "Gamêşqiran"ın bir yıkım-yeniden doğuş teması varsa, bu mitosla dolaylı bir bağı olabilir.

Kürt Mitolojisi ve Ortak Motifler

Demirci Kawa Efsanesi: Kürt mitolojisinin en bilinen anlatılarından biri, zalim kral Zuhak’a (Dehak) karşı Demirci Kawa’nın isyanıdır. Bu efsane, Newroz (21 Mart) ile ilişkilendirilse de, bahar dönemiyle bağlantılı bir özgürlük ve yenilenme hikayesidir. "Gameşqiran"ın 10-20 Nisan aralığında geçtiği belirtiliyorsa, Newroz’un devamı niteliğinde bir bahar anlatısı olabilir. Zuhak’ın yılanları, kaos ve felaketi temsil eder; Kawa’nın zaferi ise düzeni geri getirir. Bu, "Qiran"ın felaket unsuruyla uyumlu olabilir.

Simurg ve Yeniden Doğuş: Simurg, Sîmurx, Sîmir İrani mitolojide bilgelik ve yeniden doğuşu simgeleyen efsanevi bir kuştur. Kürt sanatında da yer bulan Simurg, zorlu bir yolculuk sonunda kendini bulmayı temsil eder. Eğer "Gameşqiran" bir mücadele ve aydınlanma hikayesi içeriyorsa, Simurg’un yolculuğuyla tematik benzerlikler taşıyabilir.

Nisan Ayı ve Bahar Ritüelleri

10-21 Nisan tarihleri, bahar ekinoksu sonrası döneme denk gelir. Bu, Mezopotamya’da Akitu, Zerdüştlükte yenilenme ritüelleri, Anadolu’da Kibele-Attis kültleri ve Kürt kültüründe Newroz gibi kutlamalarla ilişkilidir. "Gameşqiran"ın bu dönemde geçmesi, muhtemelen doğanın uyanışı, kaosun yenilmesi veya bir kahramanın zaferi gibi evrensel mitolojik temaları yansıtıyor. Nisan, aynı zamanda Zerdüşt takviminde ışığın karanlığa üstün geldiği bir zaman dilimidir; bu da Mitra’nın güneşle ilişkili rolünü ve Kürt mitolojisindeki ateş/ışık kültünü (örneğin Newroz ateşi) hatırlatır.

Mitra, Aryan, Anadolu ve Mezopotamya Mitolojilerinde Benzer Anlatılar

Mezopotamya Mitolojisi

Tufan ve Felaket Anlatıları: Mezopotamya’da doğa olayları, tanrıların iradesiyle bağlantılıydı. Gılgamış Destanı’nda ve diğer Sümer-Akad metinlerinde, tanrı Enlil’in insanları cezalandırmak için tufan gönderdiği anlatılır. "Gameşqiran"daki ani don olayı, doğrudan bir tufan olmasa da, tanrıların doğa üzerinden insanlara zarar verdiği bir felaket motifiyle örtüşebilir. Nisan, Mezopotamya’da Akitu Festivali’nin kutlandığı dönemdir; bu festivalde kaosun (Tiamat) yenilmesi ve düzenin (Marduk) sağlanması kutlanır. Ancak "Gameşqiran", kaosun beklenmedik bir şekilde geri dönüşünü temsil ediyor olabilir.

Hayvanlarla İlişkili Felaketler: Mezopotamya mitlerinde hayvanlar genellikle bereket sembolüdür. Örneğin, Gökyüzü Boğası’nın Gılgamış tarafından öldürülmesi, tanrıça İnanna’nın öfkesini çeker ve felaketlere yol açar. Camuşların telef olması, bereketin kaybı olarak yorumlanabilir ve bu tür bir motifle dolaylı bir bağ kurabilir.

Mitraizm ve Aryan İnançları

Mitra ve Doğa Döngüleri: Mitra, Aryan kökenli bir güneş ve bereket tanrısıdır. Bahar dönemi, Mitra’nın ışığının karanlığa üstün geldiği bir zamandır. Ancak "Gameşqiran"daki ani soğuk, güneşin zayıfladığı ya da karanlığın geçici bir zafer kazandığı bir durum gibi algılanabilir. Zerdüştlükte, Angra Mainyu (kötülük ruhu), doğayı tahrip eden felaketlerden sorumludur. Camuşların donması, Angra Mainyu’nun geçici bir etkisi olarak halk arasında yorumlanmış olabilir.

Yima ve Kış Efsanesi: Zerdüşt mitolojisinde, Yima (Cemşid), insanlığı büyük bir kış felaketinden kurtaran bir figürdür. Avesta’da anlatılan bu "büyük kış", hayvanların ve insanların telef olduğu bir dönemdir. "Gameşqiran"ın ani donu, bu tür bir mitolojik kış felaketiyle tematik benzerlik taşıyabilir. Nisan’da beklenmedik bir soğuk, Zerdüşt kozmolojisinde düzenin (Ahura Mazda) bozulması olarak görülebilir.

Bahar Ritüelleri: Nisan, Aryan geleneklerinde yenilenme ve bereketle ilişkilidir. Ancak "Gameşqiran" gibi felaket anlatıları, doğanın öngörülemezliğini ve tanrılarla insanların kırılgan ilişkisini hatırlatır. Kürt mitolojisindeki ateş ve ışık kültü (örneğin Newroz), bu tür felaketlerin üstesinden gelme çabasını yansıtabilir.

Anatolia Mitolojisi

Fırtına Tanrısı ve Kaos: Hitit mitolojisinde, fırtına tanrısı Teşup’un kaos ejderi İlluyanka ile mücadelesi, bahar dönemiyle ilişkilidir. Ani bir don olayı, doğa tanrılarının öfkesi veya kaosun geri dönüşü olarak yorumlanabilir. Camuşların telef olması, bereket tanrıçası Kubaba veya Kibele kültlerinde doğanın dengesinin bozulmasıyla bağdaştırılabilir.

Kibele ve Attis: Anadolu’da Kibele kültü, baharda doğanın uyanışını kutlar, ancak Attis’in ölümü de bir kayıp ve yas dönemini temsil eder. "Gameşqiran"daki camuşların kaybı, baharın bereket vaadine rağmen yaşanan bir trajedi olarak bu döngüyle ilişkilendirilebilir.

Hurri Mitolojisi: Yukarı Mezopotamya’daki Hurri halkları, Kürtlerin atalarıyla bağlantılıdır. Hurri mitlerinde hava olayları, tanrıların insanlara mesajları olarak görülürdü. Ani bir don, tanrıların gazabı ya da bir uyarı olarak halk anlatılarında yer bulmuş olabilir.

Kürt Mitolojisi ve Bölgesel Bağlam

Doğa ve Hayvancılık: Kürt kültürü, hayvancılığa dayalı bir yaşam tarzıyla şekillenmiştir. Camuşlar (mandalar), süt, et ve güç kaynağı olarak ekonomik ve kültürel açıdan önemlidir. Böylesine büyük bir kayıp, halk arasında derin bir etki bırakmış olmalı. "Dema qamêşqiranê" gibi bir isimlendirme, bu felaketin tekrarlayan ya da özellikle yıkıcı bir olay olduğunu düşündürüyor.

Newroz ve Bahar Motifleri: Newroz (21 Mart), Kürt mitolojisinde yenilenme ve özgürlüğü simgeler. Ancak Nisan başında yaşanan bir felaket, bu iyimser başlangıcın kırılganlığını gösterebilir. Newroz’un ateş sembolizmi, soğuğa karşı bir direnişi temsil ederken, "Gameşqiran" doğanın kontrol edilemez gücünü hatırlatıyor.

Zuhak ve Felaket: Zuhak efsanesinde, kötülük kralı doğaya zarar verir ve halkı acı çeker. "Gameşqiran"daki don, Zuhak gibi bir kötücül gücün geçici zaferi olarak sembolize edilmiş olabilir. Ancak bu anlatıda doğrudan bir kahraman (örneğin Kawa) yer almıyor gibi görünüyor; daha çok doğanın kendi gücü vurgulanıyor.

Genel Analiz

"Gameşqiran" anlatısı, mitolojik bir kahramanlık hikayesinden ziyade, doğa kaynaklı bir felaketi merkeze alıyor. Bu, doğrudan Gılgamış, Mitra veya Teşup gibi figürlerin kahramanlık hikayeleriyle eşleşmese de, kadim mitolojilerdeki şu motiflerle benzerlik gösteriyor:

Doğanın Öngörülemezliği: Mezopotamya’da tufan, Aryan mitlerinde büyük kış, Anatolia’da fırtına tanrısının öfkesi gibi anlatılar, doğanın insan yaşamını altüst etme gücünü vurgular. "Gameşqiran", bu evrensel temanın yerel bir yansımasıdır.

Bereketin Kaybı: Camuşların telef olması, bereket tanrıları (İnanna, Kibele) veya düzen güçleri (Marduk, Ahura Mazda) ile ilişkili mitlerdeki kayıp motiflerini çağrıştırır.

Bahar Dönemi Çelişkisi: Nisan, yenilenme ve bereket ayı olmasına rağmen, "Gameşqiran" gibi felaketler, kaosun her an geri dönebileceğini hatırlatır. Bu, Zerdüştlükteki ışık-karanlık ikiliği veya Hitit mitlerindeki düzen-kaos mücadelesiyle paralellik taşır.

Evrensel Bağlam

Kürdistan’ın dağlık coğrafyası, Nisan’da ani hava değişimlerine müsaittir. Bu tür bir don olayı, muhtemelen tarihsel olarak yaşanmış ve halk arasında efsaneleşmiştir. Benzer şekilde, diğer kültürlerde de mevsim geçişlerindeki felaketler mitolojik anlatılara dönüşmüştür:

İskandinav Mitolojisi: Fimbulwinter (büyük kış), beklenmedik soğukların dünyayı sarstığı bir felakettir.

Yunan Mitolojisi: Demeter’in kızı Persephone’nin yeraltına inmesi, doğanın bereketini kaybetmesine neden olur.

"Gameşqiran", bu tür evrensel anlatıların Kürt coğrafyasındaki bir varyantı gibi duruyor. Ancak mitolojik bir tanrı ya da kahraman yerine, camuşların kaybı gibi somut bir trajediye odaklanması, Kürt kültürünün pratik ve doğayla iç içe karakterini yansıtıyor.

Darius Winzer

X- Twitter: https://x.com/Darius_Winzer

© Hemî maf parastî ne. Destûra nivîskar bixwazin.