Wêne: Yuri Arcurs

 Fobî çiye? Kîjan fobî li cem Kurdan zêde ne?

Tirs yek ji hestên bingehîn ên mirovan e. Tirs ne nexweşî ye, ne jî kêmasî. Bi sedan hestên mirovan hene ku di çerxa peresanê (evûlîsyon) de afirîne, bûne parçeyek ji xwezaya mirov. Her hestek fonksiyonek wê heye. Tirs bo parastina mirovan e. Heger tirs neba, me dê nekarîba di peresanê de biserketan. Me dê serê xwe bixista belayan. Tirs me ji qeza-belayan diparêze. Xwedê kiriye tirs heye. Lê heger tirs pirr zêde bû û ziyan da me îcar navê wê dibe fobî. Bi gotineke din, fobî, asta tirsê ya êdî bûye tiştek din e, êdî bûye nexweşî ye. Tirsa ku jiyana me asteng dike, bêmantiq e, tirsa ku di mercên awarte de hatiye fêrbûn e. Mirov dikare fobiyan di sê koman de rêz bike. Fobiyên fonksiyonî, fobiyên rewşî û fobiyên objektî.

Li cem jinan zêdetir e

Her ji 10-25 kesan yekî re fobiyek heye. Di gelek çandan de fobî ne wekî nexweşî tên dîtin, ji ber wê jî kêm kes alîkariya derûnî werdigirin. Li cem jinan du caran zêde rû dide. Gelek nexweşiyên derûnî bêhtir li cem jinan tên dîtin. Divê şaşiyek çê nebe, jin ji mêran qelstir, bêhêztir nînin. Sedemê wê hene. Stresa jinan ji ya mêran pirrtir e. Guhertinên hormonî wekî serê mehê (kinc dîtin, menstrûasyon), ducanîbûn, zarok anîn, menapoz li cem mêran nînin. Dîsa mezinkirina zarokan, xwarin, paqijiya malê her tişt di stûyê jinê ye. Mêr û jin bi hev re li fabrîkayek kar dikin, dema tên malê, mêr li kêfa xwe dinêre, karên malê dîsa di stûyê jinê de ye. Ya rastî şarezayiya hemdem hê nekariya wekheviya mêr û jinê avabike. Ne di civaka Kurd de, ne jî li Ewropa, wekheviya rastîn nîne.

Tirs ne nexweşî ye

Peyva fobî ji mîtolojiya Yewnanî tê. Phobos, xwedayê bi xişm û xof e, xwedayê tirsê ye. Herwiha tirs bi yewnanî Φόβος, Fóvos ango tirs e. Navê Phobos dane heyvekê behramê jî. Heger mirov bo mînak ji hirç, gur, gurex, leşkerên dagirkeran, mar, tarî, brûsk hwd bitirse ev normal e. Lê kengî ev tirsa han ji mantiqê derket, jiyana mirov asteng kir, jê re fobî dibêjin.Tirs di xizmeta mirov de lê fobî li dijî mirov e, zirarê dide mirov. Bi sedan fobî hene. 

Bankaya agahiyan a Derûn Akademiyê

Em ê di bûlten û medyaya Derûn Akademiyê de yeko yeko cureyên fobiyan bidin nasandin. Helbet bi hemî zaraveyên Kurdî. Me hesabê nêzîkî 500 kurte-fîlman kiriye. Bi wan em ê nexweşiyên derûnî yên sereke bidin nasandin. Wekî bankaya agahiyan bifikirin, dema Kurd ketin tora înternetê dê bikaribin bi zimanê xwe derûnnasiyê binasin.

Bi 68 kesan mirov dikare dewletek avabike

Bi dax e (mixabin) serî de rewşenbîr, nivîskar, medyaya navendî ya Kurd, akademîsyenên me yên navdar, kesî alîkariya me nekir. Ji ber hesûdiyê ye, ji ber tirsê ye, ji ber nexweşiyên akademîkeran e, ji ber kompleksa xwebiçûkdîtinê (narsîszm ji wir tê) ye, ji ber jehra siyasetê ye, ji depresyona kollektîv a Bakur e... Gelek sedem hene ku Kurd bûne temaşevanên jiyanê. 

Tên dibêjin "mamoste ez jî dixwazin tevlî damezrandina akademiyê bibim. Çi ji destên min hatiye dixwazim bikim". 68 kes hatin. 68 xêrxwaz, dildar. Mirov bi 68 kesan dikare dewletek avabike. Mala wan ava be, hatin ji xwe re dendikê xwe girtin, xwe dan aliyekê û temaşe kirin. Hinekan jî ji xwe re "benîştê xwe cûtin". Ne ku alîkariyek dan an kirin, hema di hesabên xwe yên medya civakî de behsa vebûna akademiyê jî nekirin. Ji 68 kesan 6 hatin civîna online, êdî hûn hesab bikin. 

Yek ji qaşo damezrînerên me jî "wele saeta civînê saeta xewa min e, ez nikarim ji xewa xwe tawîz bidim". Birader ketiye çîna keyseran, elîtan. Xwedê miradê wî bi xanima wî ya Alman re bike. Spasdarê wî me ku min wê rojê dest bi plana xwe ya B kir. Refleksên Kurdên Bakur kuştine, wekî katatonîkan xwe didin erdê, hew radibin.

Dilê xwe ji kesî nagirim. Hez ji gelê xwe dikim û bo min xizmeta neteweya Kurd, şerefek e. Ji destê min derûnnasî tê, ez jî wê dikim. Baweriya min gelek mezin e bi nivşên nû. Em deriyekê vedikin, rojekê dê nirxê wê bête zanîn. 

Ji babetê dûr nekevim. Em ê ji xwe behsa cureyên fobîyan bikin. Bi vê gotarê xwest bes ji ser re behsa fobiyan bikim.

Sîmptomên sereke yên tevahiya fobiyan

Sîmptomên derûnî:

⦁ Tirsa zêde ku mirov qey dibêje kontrola xwe winda bike

⦁ Kêm an zêde xwe ji jiyana civakî vekişandin

⦁ Xofeke zêde ya nediyar

⦁ Kêmbûna kêfê, zivêrbûn

⦁ Hêrs, hîsterî

⦁ Ne di hemî fobîyan de bête dîtin jî, depersonalîzasyon (mirov bo demekê kurt devedorê xwe xerîb dibîne)

Sîmptomên fîzyolojîk:

⦁ Bêhntengî

⦁ Xwêdana sar

⦁ Sorbûna rûyê

⦁ Cirifandin

⦁ Zehmetiya daqultanê

⦁ Gewrîdanî yan hîsa lihevketina mîdeyê

⦁ Carnan ji ber kêmoksîjeniyê, bêhnvedana kurtedemî û ne kûr, şêlûdîtin

⦁ Ziwabûna devê

⦁ Carnan jixweçûn (bêhişbûna kurtedemî)

⦁ Xurîna laşê 

Kîjan fobî bêhtir e li cem Kurdan

Kîjan fobî li Kurdistanê bêhtir hene? Texmîn bikin. Fobiya civakî (sosyalfobî), akrofobî, avîofobî, ablûtofobî, ksenofobî, oro, pîro, zoo, klastro yan manofobî...?

Werin em bi hev re texmîn bikin. Kurd nêzîkî 150 sal in ne azad in. Zimanê wan hatiye qedexekirin û serpêhatiyên din ên ku em hemî pê dizanin, jiyane. Li cihekê bindestî hebe, mirov bi zimanê zikmakî perwerdeyê nebîne, ji nîmetên serdemê sûd wernegire, çi dibe? Helbet li wir jiyan dijwar û awarte dibe. Kurd çendîn nivş in, bêhtir, mecbûr mane ku bes zik û ewlekariya xwe bifikirin.

Li welatê wan razemenî nehatiye kirin, xwezaya wan hatiye rûxandin, bi zanebûn nehîştine nivşên Kurdan xwende û dewlemend bin. Gorî A. Maslow Kurd ji pêpelûka yekem (an herî zêde duyem) a pêdiviyên mirovî berjor neçûne. Hûn bi "Barûya/Qûleya Pêdiviyên Mirovî ya Maslow" dizanin. Piştî pêdiviyên fîzyolojîk (xwarin, seks ûêd) û ewlekariyê, pêpelûka seyem de, mirov dest bi pirsan û fîlozofiyê dike: "Ez kî me? Jiyan çiye? Çawa dikarim xeyalên xwe bicih bînim hwd?". Di pêpelûkên din de, mirov xwe îsbat dike û herî dawî jî, beriya mirinê, mirov dixwaze eserekê, berhemekê li dûv xwe bihêle. Ji ber wê ye temendirêj bîranînên xwe dinivîsînin. Ji ber wê ye key û keybanû li ser navên xwe pire, kanî, dêr an mizgeftan çêdikin. Ji ber wê ye kesên qesta xwekuştinê dikin, nameyan dinivîsînin.

Îcar Kurd! Civaka Kurd li derveyî sazûmaniya cîhanê hîştine. Kurd bi dîroka xwe nizanin. Hafizeya kollektîv a Kurdan derbeyên mezin dîtiye. Zarokên Kurd têra xwe proteîn, vîtamînan wernagirin. Li dibistanan ji aliyê mamosteyan ve tên rencîdekirin ku bi zimanên serdestan nizanin. Kêşeyên çaresernebûyî yên polîtîk, koçberî, parçebûna malbatan hwd, rê nadin bawerî û xwebawerî li cem nivşên Kurdan bipêşkeve. Heger bawerî û xwebawerî kêm be çi dibe? Kesayetiyên bengî, sosyalfobî, narsîzm zêde rûdidin. Ango li cem Kurdan fobiya civakî (sosyalfobî) gelek e.

Gorî çavdêriyên min, ev cureyên fobiyê bêhtir in di civaka Kurd de

⦁ Soyalfobî, (fobiya civakî), tirs ji têkiliyên bi mirovan re

⦁ Agorafobî, tirs ji meydanan, navendan, cihên xelk lê hene

⦁ Agîrofobî, derbaskirina riyekê, meş li perên riyan

⦁ Androfobî, tirs ji mêran, bi taybetî mêrên nenas

⦁ Araknofobî, tirs ji pîrhevokan

⦁ Erotofobî, tirs ji têkiliya zayendî, bi taybetî "şeva pêşîn"

⦁ Glassofobî, tirsa hîtabetê, li hember komekê axavtin

⦁ Klostrofobî, tirs ji cihên girtî, tûnel, bîr hwd

⦁ Penyafobî, tirs ji xizanketinê, feqîriyê

⦁ Akrofobî, tirs ji bilindahiyê

⦁ Paludatî-popûlûs-phobia, ev nav jî min lê kir, tirs ji eskeran, kesên dewletê, sîxur an kesên biûnîforma. Dibe ku navê Latînî şaş be.

Fobî çawa tên dermankirin?

Wekî terapiya şînê, fobî jî bi rûbirûhîştinê tên dermankirin. Ji bo dermankirina hin fobiyên taybetî, pispor di serî de psîkoterapiyê pêşniyar dikin. Di rewşên pir giran de, dibe ku derman jî were bikaranîn. Di destpêkê de, nexweş tirsek mezin û nîşaneyên laşî hîs dike. Lê heger nexweş karibe ji van hestên neyînî netirse, li ber xwe bide, ew ê di dawiyê de bibîne ku hemî kêm dibin. Bi terapiyê nexweş dibe xwedî ezmûnên nû. Ew fêr dibe ku tirs jî ji holê radibe, ew dikare xwe ragire û kontrol bike. 

Heger tirsa klîent ji bilindahiyan heye, em wan dibin cihên bilind. Ji tûnelan hebe, dibin tûnelan. Heger derfet tune be, dikarin wekî teknîkên îmagînasyonê, teknîkên vîrtûal jî bikarbînin. Kes ne perfekt te, bêqisûr e. Em bixwazin-nexwazin em ne bêqisûr in, ti kes jî nîne. Çima alîkariyê wernegirin? Ji çi fedî bikin û li hêviya çi bimînin?

Ez bi xwe carnan EMDR jî bikartînim. Hûn dizanin EMDR bo nexweşiya stresa piştî trawmayê hatiye pêşxistin. Lê gelek ceribandiye ku li cem Kurdan pirr bikêr e. Terapiya fobiyan gelek serkeftî ye. Heya bigire -heger nexweşiyek din tune be- çend seansan de mirov xatir ji fobiyên xwe dixwaze. 

Nexweşiya we çi dibe bila bibe, ti carî werzîşê jibîr nekin. Sport bi qasî dermanan bikêr e.

02.08.2022

Darius Winzer

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie (i.G.)