Di rewşen qeyranê (krîzê) de çawa tevbigerin?

Jiyana civaka Kurd awarte ye. 150 sal in Kurd bêdesthilat in û li ser wan ji xeynî tiştinên em dizanin, bêrawestan û sîstematîkî, şerê psîkolojîk tê meşandin. Bi rastî mûcîze ye ku Kurd hê li vê erdxanê (dinyayê) dijîn. Erê, Kurdan gelek ji nirxên xwe windakirine. Erê baweriya wan şikiyaye, xizan û nezan mane. Lê wekî nexweş ji bandora narkozê derdikevin, Kurd hêdî hêdî çavên xwe vedikin, xwe dilivînin. Erê rewşenbîrên Kurdan ên serbixwe tunin. Ên hene jî narsîst û asoteng in. Dirêj nekim, vegerim babetê.

Qeyran çiye?

Qeyran asteke mercên nebaş, xeterdar a serpêhatî yan karesatek e. Di Kurdî de peyva krîz (Chrisis) jî tê bikaranîn. Pergala xwezayî ya mirov xerab dike, bêçare û bêfonksiyon dihêle. Qeyran dikarin kurtedemî yan dirêjdemî bin. Krîz dikare îhtîmala krîzên dijwartir jî bi xwe re bîne, şansên mezin ê serkeftinê jî.

Bi qeyranan re pirraniya beşên zanistiyê û dîsîplîn mijûl dibin.

Qeyranên sereke

⦁ Qeyranên derûnî. Trawma, şînên kronîk, depresyon, zewac an cihêbûn, koçberî, bêkarî ûêd dikarin mirov tûşî qeyranên derûnî bikin.

⦁ Qeyranên laşî, bijîşkî. Felc, mirina masûlkeyên dil (krîza dil, înfarkta dil), şêrpence, qezayên hatûçûnê (tarfîk), şewbên wekî Covîd19ê ûêd dikarin tenduristiya mirov xirabtir bikin.

⦁ Qeyranên polîtîk. Wekî Şerê Ûkraynayê, nakokiyên Çîn û DYA, çaresernebûna pirsgirêkên Kurdan, reqabeta gazê, qirêjbûna xewazayê ûêd mînakên ji qeyranên polîtîk in.

⦁ Qeyranên civakî. Nîjadperestî li dijî penaberan, mobîng li dijî Kurdan, bertekên li dijî qedexeyên şewba Covîd19yê, dilnexwazî dijî koçberên Sûriyê çend ji mînakan in.

⦁ Qeyranên aborî. Înflasyon, bêkarmayîn, ketina nirxên diravan, hişkesalî, îflasa bankayan, bihabûna enerjiyê hwd pergala mirov xerab dikin.

⦁ Qeyranên leşkerî. Dagirkeriya welatan, çalakiyên artêşan, pêşketina amûrên şer, xetereya şerê atomî, qedexekirina riyan ûêd dibin sedemên rikberiyan. Heger rikberî di nava dewletan de bin, dikare encama derketina şerên artêşan bi xwe re bîne. Heger di nava dewlet û xelkên sîvîl de bin (wekî rewşa Kurdan) dikarin qeyranên mezin rû bidin.

Qeyranên Kurdan ên sereke

⦁ Birçîmayîn. Bi sedhezaran Kurd nikarin xwarina rojane mîsoger bikin. Bi taybetî koçberên li kampan dijîn.

⦁ Xizanî. Li Bakur pirraniya Kurdan xizan ketine. Nikarin gorî standardên hemdem xwarinê bixwin. Zarok têra xwe vîtamînan nagirin. Xebata zarokan herçendî qedexe be jî gelek e û pirraniya zarokên Kurd derfeta perwerdeyê nabînin. Rewş li parçeyên din jî ne pirr cuda ye.

⦁ Trawma. Bi milyonan Kurd trawmatîze bûne. Trawmayên derûnî heger neyên terapîkirin, dikarin bi xwe re xetereyan bînin, wekî qesta xwekuştinê, bikaranîna madeyên hişbir, guhertina karaktarê ûêd.

⦁ Valakirina gundan. Mirov ji habîtata xwe ya hezaran salan tên qutkirin û berî didin nepeniyê.

⦁ Şewitandin û birrîna daristanan. Avhewa tê guhertin, çandinî û xwedikirina ajalan kêm dibe. Tê gotin ku hêzên çekdar û paramîlîter ên dewletan bi sistematîkî daristanên Kurdan tunedikin. Herwiha bendên avê yên elektrîkê li erdnîgariya Kurdan tên çêkirin ku ev jî di paşerojê de axê dike çolistan.

⦁ Tirsa paşerojê. Kurd nikarin paşeroja xwe bibînin, plan bikin. Bi gotineke din çarenûsa Kurdan ne di destên wan de ye. Ji nişka ve dikare qedexeya riyan dest pê bike, mirov bêtê sûcdarkirin an zîndanîkirin, jikaravêtin.

⦁ Şikestina baweriyê bi zagonan. Ji ber ku zagonên dewletan gelek caran elastîkî ne, bo berjewendiyên wan in Kurd nikarin jiyana xwe organîze bikin. Piştî Şerê Ûkraynayê Kurdên li Ewropa jî bi siberoja xwe ne bawer in. Gorî medyayê, li Swedê hin Kurd bo Tirkiyeyê hatine vegerandin.

Rêbazên tîpîk ên Kurdan bo serederkirana krîzan

Mixabin serederkirina Kurdan bi stres û qeyranan re ne fonksiyonal in. Ango ne bikêr in. Kurd bêhtir bi hestên xwe tevdigerin, hêza raman û tevgerê qels e li ba wan. Di qeyranan de biserbikevin jî zirarê dibînin. Bo mînak heger hevalên wan alîkarî nedabin, dawî li hevaltiyê tînin ku ev jî mirov li dijî qeyranan bêhêz dike.

⦁ Gilî gazin. Kurd gelek jê hez dikin.

⦁ Sûcdarkirin. Enerjiyeke mezin bo xwe ji berpirsiyariyê dûr bixin, xerc dikin. "Baran li min wiha kir", "Rojînê ez rezîl kirim", "xwezî nehatibam Almanyayê", "hikumetê gundê me neşewitanda halê min jî dê ne ev ba" hwd.

⦁ Vekişandin. Gelek Kurd qeza-bela hatin serê wan, dixeyîdin, xwe ji jiyanê vedikişînin.

⦁ Hêvîkirin û payîn. Ji kesên din dipên ku werin derdên wan çareser bikin. Ji xizmên xwe pere dixwazin, ji dostên xwe kar dixwazin. Helbet ev ne şaş e, lê qesta min ew e, viya wekî stratejî dikin. "Siwarê hespê xelkê tim peya ye".

⦁ Zû manûplebûn. Kurd zû tên xapandin. Piştî 150 salên bindestiyê wiha bûye ku dewlet dikarin bi hin teknîkên şerê psîkolojîk Kurdan bixapînin, berî hevûdu bidin, şerên birakujiyê lidarbixin. Ev ji şikestina xwebaweriyê tê. Mercên bindestiyê xwebaweriyê kêm dike, heya dikuje jî.

⦁ Nirxên civakî yên nefonksiyonal. Nirxên bêwate, neyînî gelek in di civaka Kurd de. "Ma ez dîn im biçim cem derûnnas?!", "ez ji birçiyan bimirim jî naçim derê filankesê ku bavê wî qorîcî bû", "bila xelk pê nehese ku ez li Stenbolê birçî me, dê navê malbata me xerab be", "mêrê min her roj li min dide, lê heger ez cihê bim zarokên min bêbav dimînin û serê malbata min xwar dibe" hwd.

⦁ Pejirandina koletiyê. 150 salan wiha kiriye ku gelek Kurd êdî azadî û bextewariyê layiqê xwe nabînin. "Qedera min e çi bikim!", "em nabin dewlet", "bila zarokên min bi Kurdî perwerdeyê nebîne, ma çi dibe qey", "keça min nekarî perwerdeya xwe bidawî bike, ez ê jî bidim mêr ma çi bûye", "mehaniya min têr nekir, ez ê jî navrojê nexwim, ma qey ji bîrçiyan namirim!" hwd.

Rêbazên nekêrbar (dîsfonksiyonal, nefonksiyonal)

⦁ Sûcdarkirin

⦁ Payîn

⦁ Îgnorekirin

⦁ Nebûna stratejiyê

Hin pêşniyar bo serederkirin bi qeyranan re

Beriya qeyranê

⦁ Mirov divê tiştinên nebaş layiqê xwe nebîne (ez ê ti carî parsê nekim, ez ê ti carî fuhûşê nekim, ez ê ti carî diziyê nekim, ez ê ti carî qesta xwekuştinê nekim, ez ê ji karakterê xwe tawîz nedim hwd)

⦁ Kollektîvî. Ti kes ne mukemel, kamil e. Mirov muhtacê mirov e. Divê dost û hevalên me yên herdemî hebin. Bo wê jî divê em li ser soza xwe bisekinin, hevalan nexapînin, bo berjewendiyên xwe bikarneyînin, îmaja me ya duristiyê hebe.

⦁ Em divê tecrubeyên xwe jibîr nekin. Di demên fireh de nekevin bêxemiyê, qeyranên berê yên ku em di wan de biserketibûn, bidin bîra xwe.

⦁ Bêxemî, euforî di çanda me de jî pêşketiye. Kurd têr xwarin, rojên teng zû jibîr dikin. Ev ne baş e. Divê mercên, tiştên qeyranan dertînin nas bikin, dijî wan hesas bin. Heger ez nexebitim, dê di paşerojê de pirsgirêkên min ên cidî yên aborî û civakî hebin. Bi kurtî li dijî mercên qeyranan dertînin hesas bin.

⦁ Bawerî û xwebawerî, îmaja karakterê me. Bawerî û xwebawerî, herdu jî cêwî ne, bira ne. Yek kêm be, yê din jî kêm dibe. Baweriya me bi me û mirovan şikestibe jî, bo destpêkek nû em mecbûr in baweriyê bidin devedora xwe. Bila xelk bêjin "ev kes miroveke durist û baş e. Bi dax e kêşeyên wê/wî hene. Lê bi alîkariyan ew dikare vegere jiyanê, biserbikeve".

⦁ Îmaja derve. Rewş çi dibe bila bibe, em divê ji derve paqij bixûyên. Diranên xwe bişon, porên xwe şehbikin. Bi sedhezaran kes ji jiyana sosyal qut bûne, li kolanan dijîn. Divê wê îmajê nedin devedorê xwe ku, xelk me nexin koma wan kesan. Ev xetere ye. Ti kes naxwaze bi parsek, eroînkêş ûêd bawer bike.

⦁ Dibêjin Xwedê gotiye "bendeyo cehd ji te mirad ji min". Divê em cehd bikin. Ango bigerin, bixwazin, derî bi derî li kar bigerin, nexweş in biçin bijîşkan, evîndar in bo evîna xwe têbikoşin hwd. Kes nikare barê teralan bide ser xwe. Jiyana nûjen vê derfetê nade.

Di dema qeyranê de

⦁ Têkilî, komûnîkasyon. Em her dem nikarin bi serê xwe hemî meseleyan çareser bikin. Ne şerm e em alîkarî bixwazin. Bersiva telefonan, epeyaman bidin, serî li meqamên berpirsiyar bidin ûêd. "Pitik negirîn, pêsîra dayikê nabînin".

⦁ Prîorîte, aciliyet. Kîjan pirsgirêka me ya herî acîl e? Divê wê tesbît bikin. Helbet birçîbûn ji kirrîna Laptopê girîngtir e. Helbet xaniyek mirov nebe mirov nikare perwerdeya xwe bidomîne, helbet kar nebe kes xanî nade mirov, helbet em di depresyonê de bin nikarin fêrî matematîkê bibin lewra konsantrasyon kêm bûye hwd. Divê em li ser kaxezek kêşeyên xwe binivîsînin, ji wan yên herî girîng û acil têxin rêzên pêşîn.

⦁ Biryardayîn. Jiyana nûjen wisa kiriye ku her tişt bi zû diherike, dem û hêza alîkaran kêm e, nikarin ker dem bo me biryaran bidin. Divê mirov biryarên xwe bi xwe bide. Biryara herî nebaş, ji bêbiryariyê baştir e. Carnan mirov mecbûr e zû biryarê bide.

⦁ Oryantasyon. Bi taybetî di depresyonên giran de mirov konsantrasyon û oryantasyonê hinekê winda dike. Cih, dem, meh, sal, kî me ez, li kû me, derdê min çiye hwd divê jibîr nekin. Heger kêşeyên me yên derûnî gelek in, divê beriya beriyê li alîkariyeke derûnî bigerin. Heger kêm-zêde konsantrasyon û oryantasyona me baş e jî divê demê baş bikarbînin.

⦁ Alîkariyên zagonî û saziyên xêrxwazî û alîkariyê. Li Ewropa dema mirov bêkar man, gelek sazî hene alîkariya mirovan dikin. Li devedorê xwe divê binêrîn kar saziyên wiha hene yan na. Heger saziyek hebe ji mirovan re daxwaznameyan binivîsîne, rê nîşan bide, alîkariya xwarinê bide hwd ma xerab e?!

⦁ Îdarekirina derûnî. Divê di mejiyê xwe de daxwazî û pêwîstiyên xwe rêz bikin, wan bipejirînin, ne ku tenê li ser kaxezê yan gotinan. Divê bi sembolîk be jî her êvarê ji xwe bipirsin "min îro çi kir, kîjan mesele safî kir?".

⦁ Xeyalên piştî qeyranê. Her tişt bi xeyalan dest pê dike. Ji xeyalan netirsin û heya ji we tê xeyal bikin. "Xaniyê min çêbû ez ê li karekî baştir bigerim". "Hinekê depresyona min kêm bû, ez ê romana xwe binivîsînim", "çûm Amedê ez ê li ser kursiyan rûnêm û çay vexwim", "deynên min xelas bûn, ez ê ji xwe re kincên xweşik bikirrim", "tenêbûn ne baş e, ez ê ji xwe re evîna xwe bibînim" hwd.

Piştî qeyranê

⦁ Temîrkirina îmajê. Erê qeyran zirarê dide îmaja me jî. Divê piştî qeyranê kalîteya jiyana xwe bi giştî ji nû qezenc bikin. Di çavên mirovan de îmaja xwe temîr bikin.

⦁ Temîrkirina baweriyê. Dibe ku di qeyranê de me deynên xwe dereng dabin, dibe ku me bi gotinên derûnnas nekiribin, dibe ku em neçûbin şînên hevalên xwe, dibe ku bersiva telefonên dostên xwe nedabin ûêd. Divê teqez temîr bikin. Nebêjin "ez xelas bûm êdî mirov ji min re ne lazim in". Qeyran parçeyek ji jiyana me ne. Sibê dîsa dikare li me biqewime. Kî qîmeta dost-hevalan nagire xwe dixapîne, her winda dike.

⦁ Dersderanîn, tecrûbe. Heger em ji qeyranan dersê derneyînin, ji qeyranên din re xwe hazir dikin.

⦁ Training. Gorî derfetan biçin qursên motîvasyon, vehesîn, pêşxistina behremendiyan hwd.

Krîzîntervensiyon

Wate mudaxaleya krîzê. Carnan yek hebe dest bide mirov, mirov dikare hêsantir û zûtir ji bîrê derkeve. Ji derve ve mudaxaleya pisporî ya kurtedemî ye. Di her warê jiyanê de krîzîntervasyon dikare bête kirin. Derûn Akademî dê xizmeta krîzîntervensiyona derûnî jî bike. Me plan kiriye ku em ê birêkûpêk krîzîntervesyona online bo kesên li kampên koçberan dimînin, bidin. Herwiha derûnperwerdeyê lidarbixin, vî karî bi pisporî bikin.

Wêne ji job-wizards.com

14.08.2022

Darius Winzer