Helwesta Rastîn Bo Bikaranîna Dermanên Derûnî

Mixabin Kurd nizanin dermanan bikarbînin. Nasnakin, wezîfeya xwe dikin stûyê dermanan, zêde bawer an ne bawer dikin, guh nadin dîsîplîna bikaranînê. Ji ber wê jî gelek zirara dermanan dibînin. Di vê gotarê de ez hewl didim xwendevanan hişyar bikim. Helbet divê em beriya beriyê ji bijîşkên xwe bipirsin, gorî temiyên wan tevbigerin. Jixwe divê helwesta me bi giştî ev be. Em ê agahiyên derbarê tenduristiyê de bixwînin, zanîna xwe pêşbixin, lê ti carî bêî bijîşkên xwe biryaran nedin. Û helbet ne ez, ne jî Derûn Akademî ti berpirsiyariyê wernagirin ku heger arîşeyekê derketibe. Mirov di jiyanê de bi tenê ye, divê biryarên xwe bi xwe bide.

Komên dermanên di derûndermaniyê de tên bikaranîn

⦁ Antîdepresan

⦁ Neuroleptîka yan antîpsîkotîka.

⦁ Profîlaktîka (bo klîentên borderline)

⦁ Anksîyolîtîka (bo panîkatak ûêd)

Bandorên dermanên derûnî yên neyînî li ser laş (gelek kêm bên dîtin jî)

⦁ Hişê mirov diçe (dewxçûyîn)

⦁ Guhertina îştahê (zêde yan kêm dibe)

⦁ Xewişkîbûn (zêde xewa mirov tê)

⦁ Qelewbûn, xurtbûn, kîlogirtin (pirranî ev ji ber hin dilopikên xewê dibe)

Bandorên neyînî yên derûnî

⦁ Guherbariya hestan (di demekê kurt de hestên mirov tên guhertin)

⦁ Bêkêfbûn, neşadbûn

⦁ Windabûn an kêmbûna întereseyan, eleqeyan

⦁ Bêhestbûn (mirov tiştekê hîs nake)

⦁ Hin antîpsîkotîk dikarin axavtinê dijwartir bikin, ango mirov nikare baş biaxive

Antîpsîkotîkên tîpîk

⦁ Chlorpromazin

⦁ Perphenazin

⦁ Stelazin (Trifluoperazin)

⦁ Serentil (Mesoridazin)

⦁ Fluphenazin

⦁ Thiothixen

⦁ Molindon

⦁ Thioridazin

⦁ Loxitan (Loxapin)

⦁ Haldol (Haloperidol)

Antîpsîkotîkên netîpîk

⦁ Abilify (Aripiprazol)

⦁ Clozapin

⦁ Ziprasidon

⦁ Risperdal (Risperidon)

⦁ Seroquel (Quetiapin)

⦁ Zyprexa (Olanzapin)

Guh nedin kurtepistan

Di tora înternetê de her tişt heye. Yek dibêje "dermanên derûnî bengîtiyê çêdikin", yek dibêje "qet çênakin". Yek dibêje "ti xêra antîdepresanan nîne", yek dibêje "eman ha derman nebin mirov sax nabe". Çima wisa ye? Kurdno, erdxan (dinya) li ser başî û dadê nehatiye avakirin. Qet tiştek tune ku bi berjewendiyan ve têkildar nebe. Her tişt di xizmeta berjewendiyan de ye. Mixabin zanist jî, ol jî, derman jî ketine bin siya berjewendiyan. Ev ne sûcê zanist, ol û dermanan, sûcê mirovan e.

Li DYAyê salane 49 hezar ton paracetamol tê bikaranîn. Li serê şexsê 298 heb dikeve. Amerîkayiyek salane kêm-zêde 1200 Dollar bo paracetamolê dide. Êdî hûn hesab bikin ka çend hezar ton statin, antîdepresan ûêd tên daqultandin.

Divê stratejiyeke me hebe bo bikaranîna dermanan. Lê di serî de zanîna me hebe. Heya ji me hatiye divê em angaştên alîgir jî yên dijber jî bizanin, ku bikaribin biryarên rastegîn bigirin. Gelek navend û lobî hene ku sibeyê heya êvarê reklam û propagandaya dermanan dikin. Sektora dermansaziyê xwedî milyaran Dollar e, destên wan di siyasetê de xurt e. Bi wan be, ew dixwazin em bi kîloyan dermanan daqultînin. Lewra ew pere qezenc dikin. Çawa kincfiroşek dixwaze kincên xwe bifiroşe me, ew jî dixwazin dermanên xwe bifiroşin. Ti kincfiroşek nabêje "kincên min bêkalîte ne".

Rast e ku nexweşiyên derûnî di mejî û bi giştî laşê mirov de guhertinan çêdikin. Em bitirsin, biqehirin, xemgîn bibin, bo mînak di nava sînapsên mejiyê me de asta serotonîn, endorfîn, dopamîn ûêd tên guhertin. Bo mînak serotonîn kêm bibe, kêfa me ya jiyanê jî kêm dibe. Rast e ku antîdepresan dixwazin asta wan "hormonên bextewariyê" sererast bikin. Lê mesele ew e ku gelek markayên antîdepresanan hene û her kes jî tiştekê dibêje. Kîjan baştir e, çiqas bikarbînin, bo dirêjiya çi demê bikarbînin hwd, tevlîheviyekê heye.

Derman ne her tişt e

Gelek lêkolîn hene ku dibêjin, "werziş ango sport bi qasî dermanên derûnî bikêr e". Dema em sportê dikin, laktîkasît ji laşê me tê avêtin, adrenalîn kêm dibe, xwebaweriya me zêde dibe, bêhtir çalak û sosyalîze dibin. Adrenalîn kêm bû jî, jixwe asta "hormonên bextewariyê" baştir dibe. Heger wisa ye, lê çima em bi dermanan laşê xwe jehrî dikin? Angaştên berevajî wê jî te hew dît dest bi propagandayeke mezin kirin, gotin "filan derman mûcîzeyan diafirîne". Te hew dît bi dehan zanist, profesor derketin pesnê dermanan dan. Zehmetî jî ev e, hişê me tevlîhev dibe.

Kurd akademîsyenan nas nakin

Ev ji derûniya bindestiyê ye. Neteweyên bindest wiha ne, bi xwendiyan zêde bawer dikin. Xwendiyan wekî mirovên durist, qedirbilind, biexlaq, bêalî û zana dihesibînin. Dibejin qey mirov zanîngehek bidawî bike, kamil dibe, dibe mirovek pîroz. Dewletên serdest jî viya baş û bi pisporî li dijî bindestan bikartînin. Hela li devedora xwe binêrin, li TVan temaşe bikin, bi hezaran "xwendî" sibeyê heya êvarê derewan dikin, piştgiriya zilmê û nezaniyê dikin. Ne tenê xwendî, peşengên olî binêrin. Ma mirov bi xwendinê dibe mirov? Ma ferqa şivanek û profesorê fîzîkê çiye? Herdu jî pêwîst in, herdu jî karê xwe dikin. Ti pîşeyek ji yê din binirxtir nîne. Şivan tenê bi şivaniya xwe nabe mirovekî baş, profesorê fîzîkê jî. Exlaq, karakter û etîk tiştek din e. Bi perwerdeya dê-bavê û gelek faktoran ve girêdayî ye, ne ku bi xwendinê dibe.

Li Almanya k²yê (ango serê kîlometregoşeyê) nêzîkî 50 profesor dikevin. Alman bi wan dibin medenî? 60 sal in Almanya nikare di karê întegrasyonê de biserbikeve. 40 sal in di warê derûnnasiyê de ti pêşketinek çênebûye li li vî welatî. Mirov bi xwendinê dibe xwedî mesleg (pîşe) û xwendin helbet baş e. Lê di dibistanan de etîk, exlaq, başî, zanistiya bêalî nîşanî mirov nadin. Viya bes mirov dikare bi keda xwe bike.

Qet nebe em tiştekê dizanin; "Divê mirov dermanan nas bike, bi bandora wan a neyînî bizane, bi reklaman (û herwiha profesoran, medya, çapemenî û heya pêşengên olî) nexape, biryara xwe bi xwe bide".

Çar parçeyên derûndermaniyê hene

⦁ Bikaranîna dermanên derûnî

⦁ Derûndermanî (psîkoterapî)

⦁ Werziş (sport)

⦁ Kêmkirin an çareserkirina arîseyan

Ji van yek divê kêm nebe. Bi serê xwe derman, bi serê xwe psîkoterapî têrî nake. Werziş bi qasî dermanan û psîkoterapiyê girîng e. Klîent (an nexweş) divê pirsgirêkên xwe yên heyî jibîr neke û bo çareserkirina wan bixebite. Bo mînak bêkarî, tenêbûn, zewaca patolojîk, arîşeyên aborî hwd. Heger ev problem neyên çareserkirin, dikarin klîent bixin çerxa bêyom û herçendî psîkoterapî serkeftî be jî, vegerînin serî. Ev ne peywirdariya terapîstan a nexweşan e.

Antîdepresan pêwîst in

Em mecbûr in bo demeke sînordar antîdepresanan bikarbînin. Derman parçeyek ji derûndermaniyê ne, bêî wan nabe. Lê heger bijîşk tiştekê din negotibe, divê em wan herî zêde du salan bikarbînin. Heya du salan tê payîn ku depresyonên herî giran jî bên saxkirin. Heger klîent di nava du salan de sax nebû, hêdî hêdî nexweşî dibe kronîk û heya dikare bibe parçeyek ji kesayetiya mirov jî. Çima nexweş sax nabe? Divê piştî du salan ev pirs bê kirin.

Hin sedemên psîkoterapiyê dirêj an asteng dikin

⦁ Qezenca sekondar a nexweşiyê. Bi gotineke din nexweş ji nexweşiya xwe sûdê werdigire, qezenca wê tê de heye. Helbet nexweş bi qestî, bi zanebûn viya nakin. Bêî zanebûn dikin. Bifikirin hûn nexweş bin, ji karê malê, berpirsiyariyan azad dibin. Hevjînên we qîmeta we digirin. Derûnnas bi mehan guhdariya we dikin, li klînîkan li gel seansên derûnî, masaj û tiştinên xweş jî tên kirin. Xweş e? Lê heger nexweş nebin ji van hemiyan mehrûm dibin.

⦁ Parçebûna yekîtiya terapiyê. Divê kes nekeve navbera terapîst û nexweşan. Hin caran ji ber gelek sedeman ev yekîtî pûç dibe.

⦁ Xwedayîna qismî. Klîent hin caran parçeyek derûndermaniyê qebûl dike lê yên din nake yan jî bicihnayîne. Bo mînak "derman û psîkoterapiyê dixwazim lê werzişê naxwazim" dibêjin. Û ev helwesta han bi dax e di civaka Kurdî de gelek e.

⦁ Cureyên astengdariya kesayetiyê. Tê zanîn krîtereka xerabûna kesayetiyê ew e ku nexweş xwe nexweş qebûl nake.

⦁ Bêşansiyên civakî. Bi taybetî civaka Kurd ji nîmetên demê sûdê wernagirin. Bo pirraniyê psîkoterapî lûks e. Herwiha peydakirina dermanan û derfeta werzişê jî.

Pêşniyarên min bo bikaranîna dermanên derûnî

Nêrîna min ji çavdêriyên min e. Tika dikim kes gotina min neke. Tenê bixwînin. Lewra ez tenê şexsek im û gorî tecrubeyên xwe dibêjim. Dibe ku şaş bin, ew îhtîmal heye. Viya bikin edet, nêrînan bixwînin lê bi xwe biryarê bidin.

⦁ Herî zêde du salan antîdepresanan bikarbînin.

⦁ Di maniyan, şîzoaffektîvan de car heye antîdepresan dikarin bêîstîqrariya hestyarî re jî bibin alîkar. Ango dikarin îstîqrara hestyarî -helbet di hin nexweşiyan de, ne di hemiyan de- xerab bikin.

⦁ Bandorên dermanên derûnî an jî nederûnî yên ku dibin sedema halusînasyonan têne zanîn. Ji paracetamol bigire heya antîhîstamînan, ji statînan bigire heya dermanên astmayê û antîdepresanan, dikarin mirovan hêrs bikin an bêhnteng bikin. Herwiha empatiyê kêm dikin. Hin angaşt hene ku dibêjin derman dikarin karakterê mirov jî biguherînin. Lê divê mirov faktora dramatîzekirina klîentan jî berçav bigire. Bo mînak di sala 2011yê de, Fransiyek ku bavê du zarokan e, doz li fîrmaya dermansaziyê GlaxoSmithKline kir, bi îdiaya ku dermanê wî ji bo nexweşiya parkinsonê bikar aniye, ew kiriye nymphomanîak û bûye sedema destdirêjiyê. Zilam tecawiz kiriye û îdia kiriye ku beriya dermanan ew ne wiha seksger bûye. Nexweşekî min ji herêma Derya Reş jî ne derman lê psîkolog sûcdar dikir. Digot "ez ne ew kesê ku destdirêjiyê bikim bûm, psîkologan ez wiha kirim".

⦁ Ji bîr nekin ku derman bi serê xwe mirovan sax nakin. Çi derman dibe bila bibe, derman alîkar in bo saxbûnê û hew.

⦁ Alîkarê klîentan bibin bila gorî temiyên bijîşkan tevbigerin, bi serê xwe tevnegerin. Jixwe xizm û malbatên nexweşan jî parçeyek ji terapiyê ne, gorî derfetan divê ew jî tevlî terapiyê bên kirin.

⦁ Li dijî bandorên neyînî yên dermanan hişyar bin. Mimkûn e hûn bi xwe pê dernexin an hîs nekin lê kesên din viya bibînin. Di rewşên wiha de jî herwiha bilez bijîşkên xwe agahdar bikin.

⦁ Hin êşbirên di derûndermaniyê de tên bikaranîn dikarin bengîtiyê (girêdanê) çêbikin. Berdana wan dermanan dijwar e, divê nexweş gelek sebir bike, bi serê xwe derman bernede. Bijîşk plana dermanberdanê amadedikin, divê nexweş gorî wê tevbigerin.

⦁ Ez bi xwe gelek dijî dermanbikaranîna zarokan im. Li Almanya jî norm ev e. Heya ji bijîşkan tê derman nadin zarokan. Bi xapînok (plasebo) yan teknîkan terapî dikin.

Wêne ji Deutsches Ärzteblatt

22.08.2022

Darius Winzer