Nexweşiya Tirsa Gelemperî

Ji vê nexweşiyê re herwiha anksiyeteya pirralî, xerabûna xemê jî tê gotin. Xem, xof, endîşe yan anksiyete yek ji hestên xwezayî yên mirov e. Wekî mereq, hezkirin, hêrsbûn ûêd normal e. Bi sedan hestên mirov hene û her yek ji wan wezîfeyek xwe heye. Ji peresanê, evolûsyonê tên. Hebûna wan na, lê nebûna wan dikare zirarê bide me. 

Tirsa yan xema gelemperî nexweşiyeke derûnî ye. Mirov bi berdewamî û bo her tiştî ditirse yan xemê dike. Bo mînak ditirse tiştek bê serê wan an hezkiriyên wan. Zarok pênc xulek dereng ketin, panîk dikin da tiştek hatiye serê zarok. Erê, her kes xema zarokên xwe dike lê li cem wan ev xem û tirs pirr zêde ye, ekstrem e. Wisa zêde ye ku nikarin vehesin, aram bin. Ne tenê qeza-bela yan tenduristiyê xem dikin. Aborî, têkiliyên malbatî, rewşa kar hwd xema her tiştî dikin. 

2-5%ê civakê bi vê nexweşiyê re têdikoşin. Li cem jinan du car zêde ye û bêhtir xwe di nava salên 35-45 de bo cara yekem dide der. Bi pirraniya nexweşên xema gelemperî re, herwiha nexweşiyên din ên derûnî jî tên tesbîtkirin. Bo mînak depresyon, nexweşiyên derûnlaşî (psîkosomatîk) hwd.

Derûnnas zû teşhîsê nadin. Divê herî kêm şeş meh in nexweş vê xema ekstrem bijî. Herwiha him nîşaneyên, sîmptomên laşî hebin, him jî yên derûnî. Anamneza biyan, ango gorî derfetan nêrînên malbatê jî tên xwestin. Carnan wiha dibe ku hezkiriyên nexweş êdî aciz dibin û pevçûn derdikevin. Kêm be jî hin nexweş li derve rastî probleman tên û heya bigire ji ber ku dikevin panîkê, dikarin qeza jî derbas bikin.

Nîşaneyên, sîmptomên sereke 

* Tirs. Carnan tirs wiha zêde ye ku panîk çêdibe.

* Lêdana dil.

* Xwêdan.

* Mîdeyê de tirşbûn an kramp. Carnan hîsa verêşê.

* Gêjbûn. Ango hişê mirov, dewxa mirov diçe.

* Tirs çêdibe ku mirov aqilê xwe winda bike yan heya bimire. Ango derealîzasyon û depersonalîzasyon.

* Germiyek tê canê mirov an li cem hinekan jî sarbûn.

* Êş an krampa bazûkeyan, masûlkeyan.

* Konsantrasyon kêm dibe.

* Hêrsbûn, rehtbûn.

* Xerabûna xewê.

Sedemên nexweşiyê

* Bingeha genetîkî. Heger di nexşeya genetîkî ya malbatê de ev nexweşî hebe, rîsk jî zêde dibe.

* Kêmiya sûbstansên ragihandinê di mejî de. Sûbstansên ku vehesînê, aramiyê didin. Bo mînak melatonîn, serotonîn. Bi qasî 100 sûbstansên ragihandinê hene û rasterast bandorê li derûniya me dikin.

* Pirsgirêkên girêdanê yên zaroktiyê. Ango zarok di malbateke bêîstîkrar de mezin bûye, ferî kontrolkirina hestên xwe, xasma jî xemê, nebûye. Yan jî harmoniyek di têkiliya dê bavê de tunebûye. Yan jî di nava salên 4-13 de zarok serpêhatiyeke trawmatîk jiyaye.

Mînak, Perîzade

53 salî, zewicî, 2 neviyên wê hene, li Almanya hîç kar nekiriye, jina malê ye. Hevjînê xwe berdaye. Dema hatibû klînîka me biryar dabû dîsa vegere cem hevjînê xwe. Sedemê berdanê şîdet bûye. “Rojekê wekî ez jî mirovek im bi min re têkilî daneynî. Ew ji min nexweştir e lê li xwe mikur nayê. Dest kir gewriya min xwest min bikuje. Herdu keçikên min jî bêbext derketin. Her piştgiriya bavê xwe dikirin. Min jiyana xwe da wan, dawiyê de ketim tîmarxaneyê. Xwedê ji wan re nehêle” digot.

Bi Xezalê re nexweşiya gelemperî hebû. Terapiya ortopedîk jî didît. Kîloyên wê gelek bûn û min çi dikir tevlî çalakiyên werzîşê nedibû. Çalakiyên werzîşê wekî meş, nordic walking, Qi-Gong ûêd li derveyî klînîkê, nav daristanê de dihatin kirin. Ditirsiya ew ê winda be. “Gihayên jehrî hene, psîkopat hene, beraz hene. Mêrikê berpirsiyar nikare her kesî kontrol bike, biparêze. Pişta min diêşe, li wir ketim, heya bijîşk were, dibe ku bimirim jî.”

Nexweşên din pê re hevaltî nedikirin. Çinkî bi kî re biaxiviya ew bi tiştinên nebûye ditirsand û aciz dikir. “Keça te ji Mannheimê tê ziyareta te. Ez naxwazim ên min werin. Baran e, şilî ye, ser 50 re bajo, erebe dişimite”.

Bifikirin 20 salên zewaca wan çawa boriye. Min bi keçek wê re jî axivî. Hevjîn nehat. Keça wê digot “heya panîk derbas bike, miheqeq behsa qeza, bela, nexweşiyan dike. Bavê min hê jî jê hez dike. Bavê min hinekê dereng biketa, qiyamet radikir. Evî qeza derbas kiriye, krîza dil derbaskiriye, çûye cem jinekê, polîsan girtiye hwd. Dema bavê min hat aram dibû. Em jî li mal bin, îcar xûşkên xwe, zilamê min, cîran hwd kesek mereq dikir. Em newêrîbûn nexweş bikevin. Hema serma girt, nexweşiya şêrpenceyê ye, kesek jehr daye, êdî zarokên we nabin, diçû ha diçû. 

Terapî

Pêşiyê divê bê zanîn ka hîpertîroîdî (zêde karkirina toşpiya tîroîdê), nexweşiya şekir, nexweşiyeke înflamatûr a rûviyê, kêmiya vîtamînên B12, B2, asîta folîk heye yan na. Herwiha kêmiya xwînê (anemî), nexweşiyên Huntington, parkînson, demenz, gastroîntestînal, mûltîpl skleroz, kolyak ûêd henin an na, divê bên tesbîtkirin.

Bêî derman nabe. Bijîşk bo mînak Pregabalîn dinivîsînin ku asta serotonîna kêmbûyî di mejî de dîsa normal bibe (SSRI) û herwiha Serotonîn-Noradrenalîn (SNRI) jî. Şaş neyê fêhmkirin armanca terapiyê ne jiholêrakirina tirsê ye, normalîzekirina tirsê ye. Tirs di xwezaya me de heye, me diparêze.

Benzodîazepîn, rast e, mirov zû aram dike lê divê heya ji me hatiye wê negirin. Lewra girêdanê, bengîtiyê çêdike. Helbet ê biryarê dide bijîşkê we ye, divê tenê bi ya bijîşk bikin. Nivîsên min bixwînin, nexweşiyê nas bikin lê bêî doktorên xwe tevnegerin. Berpirsiyarî ya we ye.

Di derûndermaniyê (psîkoterapî) de rêbazên kognîtîvî, tevgerî û psîkodînamîkî tên bikaranîn. Bi rûbirûhîştinê (konfrontasyon), analîzkirin û naskirina xemê, nexweş fêrî regûlasyonê dibe. Heger di heman demê de bi nexweş re depresyon an nexweşiyeke din a derûnî hebe, derûnnas dikare bernameyeke kombîne ya terapiyê çêbike. Gorî derfetan malbat jî tevlî terapiyê tê kirin, bi wan re seans tên çêkirin. Çinkî ji ber nexweşiyê ew jî diêşên. Werzîş jixwe parçeyek terapiyê ye, tê pêşniyarkirin ku nexweş sportê bike. Derman, derûndermanî, werzîş û hewldan… Heger her çar bi hev re bên kirin, bi giştî di terapiya nexweşiyên derûnî de serkeftin heye.

Biyorîtma xwe, rûtînên jiyana xwe biguherînin. Kafeîn ango qehweyê kêm vexwin, teqez cixareyê berdin, xwe ji alkol û madeyên hişbir dûr bigirin. Omega-3, (rûnê masiyan) bikêr e.

Darius Winzer

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie (in Gründung)

 Sîndroma Asperger Çiye? 

Jê re otîzma Asperger, astengdariya Asperger, psîkopatiya otîstîk yan astengdariya şîzoîd a zaroktiyê jî dibêjin. Ji ber ku bijîşkê zarokan Hans Asperger ev  di salên 1940î de kivşe kiriye, bi navê wî hatiye binavkirin. Lê heya sala 1994 bi fermî wekî nexweşiyeke serbixwe nedihate pejirandin, jê re otîzma biçûk an otîzma hindik dihate gotin. Ango wekî otîzmên din dihate hesibandin. Tê texmînkirin ji hezarî du-sê kesan re ev sîndrom heye.

Sîndroma Asper ne nexweşiyeke derûnî ye, organîk e, ji mejî ye. Lê ji ber ku di jiyanê de zehmetiyên mezin dikişînin, herwiha di bin rîska kêşeyên derûnî de ne. Kesên pê re Asperber hene ji derve baş nayên naskirin. Dikarin tevlî jiyanê jî bibin, biçin kar, bizewicin, bibin kesên navdar. Mirov bi astengdariyên wan nezanibe, dikare wan wekî kesên provokatîv, serhişk, bêrêz bihesibîne ku di rastiyê de ne wisa ne, bi qestî tiştekê nakin.

Krîterên nexweşiyê, dîagnostîk

Teşhîskirina nexweşiyê anamnezên pirralî divê. Bi taybetî nexweşî jixwe di zaroktiyê tê pêderxistin û bijîşkên zarokan wan dişînin cem neurolog û psîkiyatrîstan. Li gel miayeneyan testên sîndroma Aspergerê jî tên kirin. EEG (elektroensefalografî) jî dikare bê girtin. 

Herî kêm ev krîter divê hebin:

* Qalibên tevgerê yên steorotîp. Ango hin bertek û tevgerên xwe dubare dikin, tên tesbîtkirin.

* Astengdarî û kêşeyên têkiliyên civakî. Zarok di jiyana sosyal de çi û çendîn dijwariyan dijî.

* Hin taybetiyên zarok ên xerîb divê hebin. Bo mînak min zarokekî naskir, kî li pêşiya wî bimeşiya îllem divê jê derbastir bikira. Dîsa, yek deqîqe bima ji rabûna bûsê re, ji malê derdiket, direviya da xwe bigihîne bûsê. Dê-bav çi bikiran zû ji malê dernediket. Û di bûsê (otobûs) de heya bikaribûya li heman cihê rûdinişt.

Sedem û hişyarkerên Aspergerê

Tê payîn ku reheke genetîkî di malbata dê-bavê de hebe. Em êdî baş dizanin 79-80% sedem genetîkî ye. Herwiha tenê fragîle-X-sîndrom ji 3% sedemê hemî cureyên otîzmê ye. Bi gotineke kurt, di kromozoman de dûplîkatî yan guhertin hene. Astengiyên dema zayînê, dema ducanîbûnê de heger dê madeyên hişbir, alkohol û titûnê zêde bikaranibe, dê-bav temendirêj bin, bala bijîşkan dikişîne. Lê ev hemî îhtîmal û guman in. Serpêhatî tên analîzkirin ka wextekê sorik, saweke derbaskiriye, nexweşî yan pirsgirêkek neurolojîk di mejî de heye yan na. Dema zarok anî, nexweşiyên şekir, cîger û tîroîdî bi dê re hebûne yan na tên pirsîn. Îdia hene ku hin vaksîn û derman jî bandora neyînî dikin. Lê Înstîtuta Robert Koch sala 2019yê daxûyanî da ku ev ne rast in. Bijîşkiya nûjen bêhtir bi sedemên genetîkî bawer dike. Sedemên otîzmê herwiha sedemên sîndroma Aspergerê ne.

Rîskên sîndromê

Pirranî nexweşên Aspergerê di bin kontrola bijîşkiyê û piştgiriya malbatê de jiyaneke normal dijîn. Bi hinekan re ev kêşe jî hene yan dikarin hebin:

* Kêşeyên motorîk.

* Tirs an fobî.

* ADHS.

* Astengdariya kesayetiyê.

* Nexweşiyên xwarinê.

* Kêşeyên xewê.

* Agresîvîte û xweêşandin.

* Şîzofrenî.

* Bêdengbûn, kêm-zêde lalbûn.

* Sîndroma Tourette.

Sîndrom li ba zarokan

Bi taybetî di sêsaliyê de tê pêderxistin. Mirov dikare wan di lîstikê de tesbît bike. Ez ê çend tiştan bêjim ji dê-bavan re lê bila bêî doktorên xwe tevnegerin, da şaşî yan pêşdaraziyek çênebe. Nivîsên min bes bixwînin lê dema tiştekê dikin ji doktorên xwe re bêjin. Berpirsiyarî ya we bi xwe ye.

* Zaroka/ê we di yekem rêveçûnê de gorî zarokên din probleman dijîn? Bo mînak li pirr li erdê dikevin, dereng birêve diçin?

* Di rêveçûn û tevgerên xwe de, xwe berî bi aliyê çepê ve dikişînin?

* Her gav heman tiştê, heman hereketê dikin?

* Dema diaxivin li çavên we nanêrin an çavên xwe direvînin?

* Hûn pêderdixin ku ji jest û mîmîkên we, yan ji haletîruhiyeya we fêhm nakin?

* Di axavtin û têkiliyan de kêm jest û mîmîkan bikartînin?

* Gelek caran dixwazin tenê bimînin û tenê bilîzin?

* Gelek caran xwebixwe dilîzin û xwebixwe diaxivin?

* Ji lîstikên kompleks û hinekê zehmetiyê divên, heznakin?

* We jê tiştekê xwest an karekê dayê nikarin bi qasî zarokên din zû, serkeftî pêk bînin?

* Bi we tê ku zarok hîç an kêm hewesa têkiliyên civakî dike?

* Hesasiyetek hinek zêde bo deng, bêhn û tîrêjê bi wan re heye?

* Dema hûn destên xwe didin bedena wan a ji navê berjor hinekê aciz dibin, nahêlin?

* Ji zarokên din zûtir fêrî axavtinê bûne?

* Axavtina wan him ji aliyê dewlemendiya peyvan, him jî xweşaxavtinê ji zarokên din baştir e?

* Bersivên wan de ji zarokên din bêhtir zanîn û wate heye?

* Hên hîsdikin ku zaroka/ê we ji yê xelkê bêhtir baqil û efendî ye?

* Hûn hîsdikin ku zaroka/ê we pirr zêde li edaletê, heqî-neheqiyê digere û bo tiştek biçûk û bêqîmet be jî heyfa xwe digire?

Heger van tiştên min behs kir hene, dikarin bikevin gumanê ku bi zaroka/ê we re sîndroma Asperger heye. Lê wekî min got, ev têr nakin û bibin cem bijîşk.

Hin nîşaneyên sereke yên Aspergerê yên gelemperî

* Kontakta çavê bi wan re dijwar e. An li çavên mirov nanêrin, an jî çavên xwe direvînin.

* Herwiha kontakta bedenî jî problem e bi wan re. Bo mînak heya mirov destê xwe dirêjî wan neke pirranî destê xwe nadin bo merhebakirinê û mirov hembêz nakin. 

* Suhbetê de li bendê dimînin ku yê hember destpêbike. Suhbeta wan ne kûr e, monoton e, bêreng e. Mirov pê derdixe ku nizanin çi biaxivin. Hevokên wan sade ne.

* Dab û nêrîtên, urf û edetên civakî bo wan pirsgirêk in. Bo mînak mêvan hat, heya ji wan re nebêjî bi serê xwe xêrhatinê nakin. Divê dê-bav nirxên civakî bi wan bidin fêrkirin, nexwe bi serê xwe fêr nabin. A rastî, divê mezin bûn jî, kesek her piştgiriya wan bike. 

* Mixabin li dibistanê, li kargehê her rastî mobîngê tên. Lewra di tenefûsan de tenê dimînin û zarokên din bi wan henekên xwe dikin. Li kargehê karê xwe bêqisûr dikin, lê pirsgirêkek derket, nikarin serbixwe, afirandêr û efektîv tevbigerin. Gelek caran heqên wan tên xwarin û ji kar tên avêtin.

* Xwe bi nivîskî bêhtir îfade dikin, ji dêl axavtinê. Ezmûnên nivîskî de serkeftî ne lê yên devkî de zehmetiyan dikişînin. 

* Karên ku têkiliyên civakî, axavtina telefonê, lezgînî û afirandêrî divên bo wan çetin e, zehmet e. 

* Ti problema wan a zekayê, zîrekiyê nîne. Kesên zîrek in. Lê ji ber ku nikarin empatiyê bikin, zekaya xwe baş bikarnayînin, heger piştgirî nebe, di jiyanê de paşdikevin.

* Ji derve wiha dixûyên ku ew qet naxwazin bi mirovan re têkilî daynin. Lê di rastiyê de ne wisa ye. Ew jî wekî her kesî “normal” in, bes ji ber ku nikarin empatiyê bikin, wiha ne.

* Jest û mîmîkan kêm bikartînin. Çiqas kesên dilpak, zîrek, romantîk bin jî, bi taybetî di têkiliya evînê de, flirtê de diêşên. Keçik an lawik wan “monoton û sar” dibînin, gelek caran wan bo egoyên xwe bikartînin an pê henekan dikin.

* Odeyên wan sade ne. Cihê her tiştê kivşe ye. Guhertinan nakin. Guhertin bo wan karekî bistres e. Tiştek çawa teslîm girtin wiha jî teslîm dikin.

* Kêm be jî, zarokên sîndroma Asperger pê re hene, dema ditirsin an dikevin stresê wekî otîstîkan, dikarin dengeya bedenê winda bikin, bertekên manîerîstîk nîşan bidin. Bo mînak, di rêveçûnê de dilivin, li erdê dikevin, serê xwe li cihekê didin hwd. Herwiha dikarin wekî otîstîkan bertekên rîtmîk ên bedenî jî nîşan bidin. 

* Xezîneya peyvê ne kêm e li ba wan lê di axavtinê wan de rengê û tehmê nadin, wekî zanistekî yan akademîsyenekî bi qasî ku pêwîst be û bi qasî ku bikêr be diaxivin. Tê de zêdekirin-kêmkirin, derew, henek, esprî ûêd kêm in an tunin. Hest û tercîhên xwe kêm tevlî dikin. Heger bo mînak di konferansekê biaxivin, kurt û kurmancî diaxivin, pirr bala guhdarvanan nakişînin. Tehmsar tên pêşwazîkirin. Lê hin hene jiberkî be jî, hinekê henek, gotinên pêşiyan, biwêj, îronî, hûrgilî û teknîkên diyalogê tevlî axavtina xwe dikin, lewra ew bi nexweşiya xwe dizanin, perwerdeya wê wergirtine.

* Kêşeyên wan ên motorîk hene. Bo mînak ta di derziyê de derbaskirin, temîrên ku hunera pêçiyan (tiliyan) dixwazin bo wan çetin e, dijwar e. Dîsa carnan lihevhatin û harmonî kêm e di tevgerên bedenî de. Bo mînak govendên Kurdî de şaşiyan dikin, di wextê de milên xwe nahecînin an lingê xwe naçemînin, li govendgerên din nayên. Li Kurdistanê kesên wiha ji govendê diavêtin.

* Di aliyê zekayê, zîrektiyê de min gotibû, normal in. Mixabin gelek caran heqên wan tên xwarin, bi neheqî û pêşdarazî wekî “kêmzîrek” tên binavkirin. Di hin lîstikên devkî û zekayê divên de, ji zarokên din serkeftîtir in lê heya bigire mamoste jî wan nasnakin, wan ji lîstikên komî bêpar dikin.

* Di bingehê de problemek wan ên konsantrasyon û lêhayiyê yên mejiyê nîne lê ji ber ku nikarin empatî bikin, “sîstema neynikê” di mejiyê wan de pêşneketiye, gelek caran bi zarokên ADHS (hîperaktîv) re tên tevlîhevkirin. Lewra îdarekirin û birêvebirina konsantrasyon û lêhayiyê li cem wan kêm e. Mamosteyên ne pispor in û bêsebir in, heqên wan dixwin. Ev jî kalîteya jiyana wan dadixe.

Hin navdarên bi sîndroma Asperger tên zanîn

* Bill Gates

* Woody Allen

* Bob Dylan

* Anthony Hopkins

* Tarkan, stranbêjê Tirk

* Celal Şengör, jeologê navdar û medyatîk ê Tirk

Wekî we dît gelek kesên ev sîndrom bi wan re hene, di jiyanê de serkeftî bûne. Çend navdarên Kurd jî hene lê ji ber ku destûr negirtiye, nikarim navê wan bidim. Jinekê Kurd naskir, payebilindê saziyeke Alman a xêrxwaziyê bû.

Terapî

Sîndroma Asperger nayê saxkirin. Armanca terapiyê kêmkirina kêşeyan, fêrkirina nexweşan, organîze û plansaziya jiyana nexweş e. Hezkirî û malbat jî tevlî terapiyê dibin. Nexweş fêrî teknîkên serîderanîna stresê, îdarekirina krîzên xeterdar dibe. Baş e ku bi berdewamî neurolog, derûnbijîşk (psîkîyatrîst) an derûnnasek her hebe. Dê-bav divê ji pêşketinên bijîşkiyê yên nû agahdar bin.

Pêşniyar bo xizm û malbatan

* Aspergerê baş nasbikin, dê hûn ê bibînin cihê tirsê nîne û bi naskirina we barê nexweş jî sivik dibe. 

* Di demên qeyranê, krîzê de nexweş tenê nehêlin. Bo mînak bêkarmayîn, zewac, koçberî ûêd.

* Miemeleya “kêmhiş, kêmzeka” bi wan re nekin û nehêlin kesek jî bike. Ew wekî her kesî normal in. Wiha bifikirin di trimbêla (erebe, seyare) we de ti qisûr nîne, bes navîgasyona erebeya we de pirsgirêkek heye. Hûn bi vê navîgasyonê jî dikarin îdare bikin, bigihên hedefa xwe. Lê hinek caran riya we dirêj dibe, yan ji dêl numera 23 we dibe ber derê numera 32. Piştre hûn wê jî çareser dikin, lê 2 xulek dereng dikevin. Ewqas.

* Bi perwerde û alîkariyê nexweş fêrî gelek tiştan dibe, kalîteya jiyana wan bilind dibe. Wan ji derfetên fêrbûnê bêpar nehêlin.

* Mamoste, rayedarên dewletê yên têkildar, bijîşkên malê, partnera/ê nexweş bo sîndromê agahdar bikin, da pêşdaraz nebin, şaşiyan nekin. Ji xeynî kesên têkildar ji kesî re nebêjin. 

* Nexweşên sîndroma Asperger gelek caran ji aliyê kesên domînant ve tên bikaranîn. Dikarin zû bawer bikin, bên xapandin. Bi taybetî ji komên krîmînal, terîqetên radîkal û jin an mêrên xêrnexwaz biparêzin. Min xortek 23 salî naskir, gelek çeleng û ji malbateke dewlemend bû. Her cara diçû Tirkiyeyê bo bêhnvedanê jinên temendirêj pereyê wî dixwarin. Dilê wî ketibû jineke 44 salî û xwedî du zarokan. Armanca jinikê hatina Almanya bû dema jê re pere neşanda gef dixwar. Ciwan ketibû depresyonê.

* Bi ya min kur an keça we ya pê re Asperger heye, dema zewicîn zû ji malê cihê nekin. Heya fêrî jiyana nû bûn bila di mala we de bimînin.

* Ji wan re karên sade bibînin û berê wan ber bi pîşeyên sadeyiyê divên bikin, baştir e. Karên kompleks bo wan hinekê zehmet e. Bo mînak zehmet e ku psîkologtiyê bikin lewra empatî divê. Mesleg û karên kreatîvî, afirandêrî, motorsîstema pêşketî, konsantrasyona mezin divên, bo wan çetin e. 

* Bi ser wan de neçin, bizanibin ew çi dikin ne bi niyeta xerab dikin. Carnan dikarin bihêrs û agresîv bin. Sedem dikare gelek tişt be. Dibe ku yekî ew êşandibe û di hinava xwe de bi wê re mijûl bin. 

* Odeya (jûr, xurfe) mirov, taybetiya mirov e. Em naxwazim kesek bêî destûr bikevin odeya me. Li cem nexweşên Aspergerê ev hesasiyet pirr zêde ye. Gelek caran malbat vê fêhm nake. Odeya wan sade û bêxeml e. Destên xwe nedin eşyayên wan, bo dekorasyon û xemla odeyê wan rexne nekin. Ew gorî xwe tiştên xwe bicihdikin, dizanin çi li kû ye. Heger tevlî bibin, ew dikevin stresê.

* Ciwanên ev sîndrom bi wan re hene, dikarin hin pirsgirêkan bijîn ku serê hezkiriyên xwe jî pê re biêşînin. Bo mînak bêî kondom û parastinê seks bikin, ji yekî re kefîltiya deyn bikin hwd. Rewşên wiha de dîsa jibîr nekin ku ew ne mirovên xerab in. Wan tenê nehêlin, alîkariya wan bikin. Bizanibin ew ne egoîst û xemsar in, ji we zêdetir bi serpêhatiyê diêşên. 

* Carnan wisa tê zanîn ku zarokên bi Asperger bêhtir ji aliyekê dê-bavê hezdikin. Di bingehê de ne wisa ye. Kî bêhtir pêwîstiyên zarokan bicihbînin, xwe nêzîkî wan dikin. Zarokên we ji herdu aliyan jî hez dikin, bi şaşî dilê wan negirin.

Derewên bo Kurdan tên kirin

Erê, bi milyonan reşkirin, biçûkxistin bo Kurdan tên kirin. Axa Kurdan di nava heft welatan de hatiye parvekirin. Ne tenê heft welat, 22 welatên Ereb, NATO, Çîn, Rûsya jî dilnexwaz in bo Kurdan. Helbet ew ê şerê psîkolojîk jî bikin û helbet ew ê Kurdan him di qada navneteweyî de, him jî di çavên Kurdan de reş bikin. Mixabin bi ser jî ketine. Xwebaweriya Kurdan kuştine. Dîrok û hemî nirxên Kurdan talan kirine û bi wan jî ji Kurdan re dibêjin “binêre her tiştê me heye, yê we tiştek jî nîne”. 

Gelek ronakbîrên me jî bi van derewan xapîne, bêî zanebûn van derewan dubare dikin. Bo mînak;

* Bi Kurdan re nexweşiyên genetîkî hene.

* Çermê paş serê Kurdan ne elastîk e, korteksa mejî ji aliyê paş serî ve lawaz e. Ji ber wê di navbera hîpokampûs û lobên din de herikîna elektrîkê kêm e. Ji ber wê jî Kurd nikarin problemên kompleks çareser bikin û nabin xwedî dewlet.

* Bi pirraniya Kurdan re sîndroma Asperger heye, Kurd kêm-zêde otîstîk in.

* Li cem Kurdan kêmzîrekî heye.

* Li cem Kurdan Alzheimer, demens, sîndroma Korsakof zêde ne.

Dibe ku hûn pê bikenin. Lê min ev ji devê siyasetmedar û ronakbîrên me bihîstine. Min 32 salan derûnnasî kiriye, bi Kurd, Tirk, Alman, Tamîlî, Afrîkayî, Afganî, Farsî, Ereb, Balkanî hwd re xebitîme. Ez wekî psîkolog çi bêjim kes bi min bawer nake, lê bi ev qaşo siyasetmedar û ronakbîrên me ku yek pirtûkek li ser psîkolojiyê jî nexwendine, bawer dikin. Çi bêjim?!

Hêjano! Ev hemî ne rast in, şerê psîkolojîk e. Statîstîk, lêkolînên Tirkan hene ku îsbat dikin, bi giştî derûniya civaka Kurd ji ya gelên cîran, xasma ji ya Tirkan gelek baştir e. 

* Rîska ketina depresyonê li Rihayê 8% û li Îzmîrê 27% e.

* Hejmara şîzofreniya genetîkî li cem Tirkan, 8 car ji Kurdan zêdetir e.

* Astengdariya kesayetiyê (bi Tirkî kişilik bozukluğu) 5 car ji Kurdan zêdetir e.

Bes şerê psîkolojîk wiha kiriye ku Kurd bi xwe jî xwe nasnakin. Şerê psîkolojîk nasbikin û pê nexapin. Herwiha mirov nikare neteweyekê bi nexweşiyan etîket bike. Ev him şaş e, him jî ne etîk e. Pirranî zanistên Tirkan gotin û şîrovekirinên wiha bêexlaq bo Kurdan dikin. Ew wezîfeya xwe dkin. Li Tirkiyeyê ji bo bipêşkevî, kariyer bikî, mecbûr î bibî peyayê dewletê û mecbûr î fanatîkiya îdeolojiya fermî bikî. Lê wiha kirine, mejiyê rewşenbîr û polîtîkerên me jî tevlîhev kirine. 

Pêşniyarên behs nekir ên xwerû bo dê-bavên Kurd

* Keçikên xwe nedin mêrên temendirêj. Ev him ne exlaqî ye, him bi xwe re kêşeyên derûncivakî dikare bîne, him jî îhtîmaleke mezin e zarokên wan otîstîk bin.

* Di dema ducanîbûnê de alkohol, madeyên hişbir, cixare, fastfood, stres, rêbirûmayîna radyoaktîvîteyan (zêde telefonkirin, zêde TV û înternet ûêd) ziyandar in. 

* Di dema ducanîbûnê de karên giran nekin, xwe birçî nehêlin û heya ji we tê xwarinên Kurdî bixwin. 

* Piştî 3 mehên hemlê, seks nekin. Seks ne tenê temasa organên zayendî ye, hemêzkirin, ramûsan jî seks e. Çinkî îltîhab an saweke mîkrobîk dikare bandorê li geşedana cenîna di malzarokê de bike.

* Mêrên Kurd divê dema hemlê de xwe îsbat bikin, da ji zarokên xwe hez dikin. Heger hezdikin, divê hevjînên xwe nexin stresê. Heger naxwazin pitikên wan otîstîk werin dinyayê divê gorî temiyên bijîşkan tevbigerin.

* Di dema hemlê de neçin meş û mîtîngên polîtîk, heger xetere heye. Çinkî lêdan, êşkence, binçavkirin ûêd dikarin bi taybetî di dema hemlê de ziyanên mezin û mayînde bidin geşedana cenînê.

* Dê-bavtî bi gotinan nabe. Dema pê hesiyan zarok otîstîk e divê wezîfeya xwe bikin, xwedîtî û piştgiriyê bikin. Ev ne tenê wezîfe herwiha berpirsiyariya we, însanetiya we ye.

Darius Winzer

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie (in Gründung)

Mastûrbasyon û civaka Kurd

Rêzdar Muhittîn S. li ser gotara min a erektîl dîsfonksiyonê ji min re nivîsiye, „Mamoste Darius, ewqas derdên me hene tu li ser seksê, sertnebûna penîsê dinivîsînî. Govendê jî qedexe dikin. Her roj Başûr dagir dikin, gundan vala dikin. Tu li Ewropa yî, ne xema te ye. Ka were welêt halê me bibîne. Ma tiştek nema, te penîs dît?”.

Em ne siyasetvan in. Çawa derdên me yên neteweyî hene, wiha jî yên derûnî hene. Bawer bikin, enerjiya ku mêrên Kurd bo sertnebûna penîsê, porboyaxkirin, porçandinê xerc dikin, ji ya xebatên Kurdewarî ne kêmtir e. Kurd hemî siyasetê bikin, dibe? Eyba nexweşiyan nîne û em psîkolog jî, tişta ku jê dizanin dikin. Çi depresyon, çi êşa gurçikê, çi jî sertnebûna penîsê. Nexweşî nexweşî ye. Ez behsa seksê û penîsê nekim, kî dê bike?

Nizanim li herêma we ji mastûrbasyonê re çi dibêjin. Mastûrbasyon bi dest an amûrekê, bi organên zayendî lîstin e. Armanc dilgeşî, kêf e. Pirraniya kesên balix orgazmê dikin. Ji mastûrbasyonê re destperî, piştanîn, balfirîniya bitenê, destvehes, boj kirin, li xwe xweş anîn jî dibêjin. Herwiha ji orgazmê re vexweşîn, balfirîn, pişthatin, firîna xweş, firaweş, xocanî yan wekî rengdêr, hatin, çêbûn, werimîn dibêjin. Helbet min li ferhengan nenêrî, dibe ku li herêma we jê re tiştek din bêjin. Heger hûn binavkirina li herêma xwe ji min re binivîsînin ez ê kêfxweş bibim.

Herdu zayend jî destperiyê, mastûrbasyonê dikin. Merck Manual dibêje 97% mêr û 89% jin kêm-zêde mastûrbasyon kirine yan jî dikin. Ango bêhtir mêr dikin. Di hin ol û çandan de bi neyînî tê pêşwazîkirin. Îdîa hene ku bêhtir li cem bajariyan, kesên şermok in, kesên partnerên wan nîne, kesên behremendiya wan a flirtê kêm e, kesên seksa hevzayendî hezdikin (lezbiyenî û transseksûalî) û li welatên hewa wan sar e, tê kirin. Lê ev îdîa ne. Lewra bi xebatên zanistî nehatine çespandin. Çavdêrî û angaşt in.

Cîhana rojavayî yan ewropayî, bi giştî propagandaya destperiyê dike. Dibêjin zirara wê tune, xêrên wê yên laşî û derûnî hene. Divê em jibîr nekin tenduristî, zanist jî di bin kontrola berjewendiyan de ne. Rojavayiyan her tişt gorî xwe eyar kirine. Em mecbûr in şik û gumanê de bin. Şik û guman nebe zanistî jî pêşnakeve. Heya hin psîkologên rojavayî, bengîbûna mastûrbasyonê jî normal û sîmpatîk pêşwazî dikin. Gelek ji wan di terapiya seksê de mastûrbasyonê pêşniyar dikin. Medya û kovarên elîtan propagandaya mastûrbasyonê dikin. Amûrên curbecur ên vîbratoran, dîldoyan derketine. Sektora seksê bi qasî ya petrolê berfireh e, bi milyaran Dollar pere jê tê qezenckirin. Lobiyên sektora seksê gelek xurt in. Li geroka Google herî zêde li pornografiyê tê gerîn. Bo berjewendiyên xwe zanistiyê jî bikartînin. Divê em hişyar bin, bi her tişta tê belavkirin bawer nekin.

Orgazm xelata evînê ye

Mirov bi evîndara/ê xwe re seksê bike û bigihê orgazmê tiştek ji wê xweştir û normaltir nîne. Ya xwezayî ev e. Wekî xwarin-vexwarinê, seks jî îhtiyaceke fîzyolojîk û derûnî ye. Her mirovek balix mafdar e, hez bike, evîndar be û bi partnera/ê xwe re orgazmê bijî. Heger di hezkirinê de, di evîndariyê de, di seksê de û di orgazmê de kêşe hebin, divê li çareyê bê gerîn. Û em derûnnas jî, bo wê hene.

Gelo çawa em zêde xwarinê bixwin zirarê dide, dikare zêde orgazm jî zirarê bide me?

Hûn ji psîkologan bipirsin pirranî dê bêjin “na zirara wê tune, heya feydeya wê heye”. A rastî di vir de şaşiyek û tevlîheviyek heye. Him psîkolog rastiyê dibêjin, him jî em şaş têdigihên. Çima? Zanistî li cîhana rojava tê çêkirin û pêşketin. Zanistî ji wir belav dibe. Bo mînak xêra terapiya tevgerê (behavioral therapy) li cem Asyayiyan kêm e. Ev ji bo kûltûra Anglo-Saksonî hatiye çêkirin. Lê li seranser dinyayê tê bikaranîn û em jî mecbûr dimînin vê bikin. Em zanistiyê bi xwe nakin. Çi li rojava dertê em jî wê dikin.

Kes napirse dema orgazmê de çi dibin di mejî de, çi dibin di laşê me de!? Dema mastûrbasyonê bikin nêzîkî 15 kalorî enerjiyê xerc dikin. Ewropayî dikarin hemî proteîn, karbonhîdrat, vîtamîn ûêd bigirin. Lê bo mînak Kurd vê nikarin. Heger zarokên me, ciwanên me, ku têra xwe karbonhîdrat, omega, vîtamîn C, B ûêd nagirin, her şev mastûrbasyonê bikin, çi dibe? Hema hûn li ciwanek ewropayî û ciwanek Kurd binêrin vê dibînin. Yên ewropayî wekî pehlewanan in û yên me zeyîf û reben in. Ew fitnessê dikin, diçin bêhnvedanê, derfetên wan hene, çi bixwazin dikin.

Dopamîn çiye

Ji dopamînê re “hormona zewqê” jî dibêjin. Bo mînak dema em seksê dikin, xumarê dilîzin, xwarinê dixwin, pere qezenc dikin, xelatek digirin, dilîzin, zewqê digirin, wê demê mejiyê me de dopamîn çêdike. Yek ji neurotransmîtteran e, ango di nava şaneyên neuro yên mejiyê me de cih digire. Dema em zewqê bigirin tê hilberîn, zêde dibe. Stres, pîrbûn, bikaranîna alkol û madeyên hişbir, hin nexweşiyên neurolojîk ûêd jî dopamînê kêm dikin. Bandorê li fêrbûnê, hevsengiya tevgerê, motîvasyonê, balê, kalîteya ramandinê dike. Kêm bû, fêrbûn, harmoniya tevgerê, motîvasyon, baldarî, kalîteya ramandinê jî kêm dibe. Şaş neyê fêhmkirin, madeyên hişbir, cixare û alkol zewqê nadin. Ev bengîbûn in û tenê tiştên min behs kir, dopamînê hildiberînin.

Dopamîn zêde bête hilberîn çi dibe?

Di orgazmê de mejiyê me dopamîn hildiberîne. Zêde orgazm an seks, zêde zewq, zêde dopamînê hildiberîne. Bifikirin, deterjan bo paqijiyê ye, bikêr e. Heger em qet bikarneynin çi dibe û zêde bikarbînin çi dibe? “Psîkologên TikTokê” hîç behsa van tiştan nakin. Dopamîn zêde be dikare paranoya, cirifîna laşê, xwebixwe livîna bazûkeyan (masûlke), biçûkbûna mejî, ajîtasyon, anksiyete (xem), xerabûna konsantrasyonê çêbike. Li Serhedê di gundan de, heger hêtên mêran xwebixwe biavêta, biliviya digotin “pirr tolaz e”. Ango pirr seksê dike. Dema mirov xwe dirêj dike, pal dide, lingên me ango hêtên me xwebixwe diavêjin. Wekî mêşek were ser, wekî tiştekê mirov biniqurçîne. Gundiyan, bo wê digotin.

Lêkolînên têkiliya dopamîn û parkînsonê tesdîq dikin hene. Dopamîn bandorê li îştehê jî dike. Tekiliya dopamîn û anoreksiya (nexweşiya kêmxwarinê) û bûlîmiyayê (nexweşiya zor xwarinê) jî hatiye îsbatkirin. Kalîteya xewê jî jê tesîrê dibîne. Têkiliya asta dopamînê û şîzofrenî, hîperaktîvî, nexweşiya bîpolar jixwe baş tê zanîn. Dopamîn kêm be, motîvasyon dişkê, mirov tehmsarî, bêkêf dibe. Zewqê nagire.

Wekî we dît, seks, orgazm xwezayî ne, parçeyek ji jiyana me ne û him nebûna wan, him jî zêdebûna wan dikare zirarê bide me. Zirara mezin jî ji aliyê derûnî û civakî ye. Kesên seksê nakin, di jiyanê de zirara wê dikişînin. Kesên pirr seksê dikin jî herwiha zirara wê dikişînin. Klîentekî, nexweşekî min hebû, 61 salî. Ji 9 saliya xwe heya niha bêrawestan, her şevê nebe jî, kêm-zêde her şevê, mastûrbasyon kiribû. Piştî seksê bi hevjîna xwe re, dîsa mastûrbasyon dikir. Pirr bişans bû, xanima wî jî pê dizanî û gelek hez ji mêrê xwe dikir. Helbet pê re hin nexweşiyên neurolojîk hebû ku îhtîmalek mezin e, ji ber wê bû. Min xanimek Tirk wekî nexweş naskir, 38 salî. Orgazm çiye nedizanî, nasnedikir, nebûbû. Pê re herwiha him nexweşiyên neurolojîk, him jî derûnî hebûn ku hinek jî, ji ber nebûna orgazmê bûn.

Bi gotineke vekirî, mastûrbasyon -an orgazm- ne ziyandar e, stresê kêm dike, vedihesîne û ji aliyê fîzyolojîkî ve jî baş e. Xwezayî ye, îhtiyac e. Zêde bikin, teqez kêşeyan bi xwe re tîne. Zarok û ciwanên Kurd divê kêm mastûrbasyonê bikin. Dîsa divê xwe ji cixare, alkol, madeyên hişbir û bengîtiya teknîkê dûr bigirin. Seks bi kesek din re tê kirin. Herwiha seks di têkiliya cotan de jî, ne her tişt e. Gelek zewq û nîmet hene. Werzîş, çiyagerî, huner, şano, mûzîk, gera welatan, çandinî hwd. Divê xwe ji wan jî mehrûm nehêlin.

Mixabin civaka me seksê jî nizane

Seks bi evînê, baweriyê, empatiyê, romantîzmê tê kirin. Seks xelata evînê ye. Seksê de hîjyen, rêzdarî, estetîk, wekhevî, vîzyon, henek, rehetî, zewq heye. Bifikirin hûn tiştekê pîroz dikin. Her kes kedê dide, hin seletetê çêdikin, hin kutilkên Mêrdînê. Sifreya xwarinê tê xemlandin, mûzîk hwd. Gelo mirov dikare pîrozbahiyê bi mecbûriyetê, şert û zorê bike? Pîrozbahî bi tenê xweş e yan bi kesan? Seks jî wîlo ye. Mastûrbasyon dişibe wê ku kesekî biçe odeya xwe (jûr, xurfe) pîrozbahiyê xeyal bike. Yan jî du kutilkan bike sehenê, tasek dew jî bigire here quncikekê rûnê û tenê bixwe.

Bengîtiya destperiyê

Bengîtiya, girêdayîbûna (bi Tirkî bağımlılık) mastûrbasyonê, nav li ser e, bengîtiyek e, nexweşiyek e. Wekî alkol, cixare, xumarê ew jî zirarê dide me û hezkiriyên me. Tişta zirarê dide û mirov nikare biguherîne, nexweşî ye. Mirov salê-mehê cixareyek bikişîne, hefteyê carê qedehek alkol vexwe, salê çend caran mastûrbasyon bike û pê ve nehatibe girêdan, ango bikaribe her gav biguherîne, helbet ev ne xerab e. Çinkî îradeya me di destê me de ye. Di bengîtiyê de îradeya me şikiyaye, nikarin xwe kontrol bikin.

Destperî, xumar, esrar, heroîn, cixare yan her çi dibe bo me psîkologan yek e û teşhîsa wan jî yek e. Heger krîterên bengîtiyê bicih hatine, em wan di bin koda nexweşiya Astengdariya obsesîv-kompûlsîv de hesab dikin. Obsesîv ango di fikr û ramanê de kilîtbûn, çikbûn, asêmayîn, bengîbûn. Kompûlsîv ango di tevgerê de bengîbûn. Di dînamîka bengîtiya mastûrbasyonê de pirranî raman jî heye, tevger jî. Eynen wekî xumar an cixarê ye. Li cîhana ewropayiyan nêrîna serdest ew e ku mastûrbasyon ne xerab e. Heya gelek psîkolog bengîtiya wê jî qebûl nakin.

Hin gotegot û agahiyên şaş bo mastûrbasyonê

* Ti zirara wê tune. Şaş e, zêde bikin zirarê dide. Herwiha di nava salên 3-13 de, çêtir e dê-bav gelek bi zanebûn tevbigerin. Lewra di van salan de kesayetî û geşedana zarokan pêşdikevin. Mastûrbasyona zêde dikare zirarên mayînde li derûn, laş û sosyalîteya zarok bihêle.

* Hejmara sperman kêm dibe. Ne rast e. Ne hejmar, lê heger pirr zêde mastûrbasyon bê kirin, ji ber ku sperm zû tên afirandin, dikare li kalîteya konsantrasyona menûyê tesîrê bike û zirara wê jî nîne.

* Problemên sertnebûna penîsê dertîne. Na, gelek sedemên din hene erektîl dîsfonksiyonê çêdikin. Nivîsên min hene li ser vê babetê dikarin bixwînin.

* Mirov hemîle dimîne. Tiştek wîlo tune.

* Jinên ku mastûrbasyon kirin, avis dibin. Ti eleqeya xwe bi hêkên jinê, ducanîbûn û avisbûnê tune.

* Mirov bizewice êdî divê neke. Na ev tercîha we ye. Dikarin tevlî fantaziyên xwe bikin û carnan seks rengîn bibe, têkiliyên mêr-jinê jî xweştir dibin.

* Zarokên 3-6 salî bikin, dibin nexweşê seksê. Na. Pitik jî bi organên xwe dilîzin. Heger hûn heqaretê bikin li zarok, biçûkbixînin, wê demê bi rastî jî zirarê dibînin. Ji xwe bipirsin, ma we jî mastûrbasyon nedikir? Ji xwe bipirsin “gelo çi sedem hene ku keça/kurê min zêde mastûrbasyonê dike? Îstîsmar jiyaye, şermok e, hinekan tiştinên pornogragîk nîşan dane, atmosfera malê xerab e, dixwaze balê bikişîne hwd”. Dikarin alîkariya derûnî werbigir.

* Mêr pirr bikin dibin homoseksûal. Na. Kesayetî û tercîhên seksî di zaroktiyê de avadibin.

* Mastûrbasyon jî wekî werzîşê, sportê ye, mirov dikare bi mastûrbasyonê kîlo bide, zeyîf bibe. Na, ne rast e. Sportê de laşê me laktîkasît dide der, adrenalîn kêm dibe. Lê di mastûrbasyonê de mejiyê me dopamîn çêdike. Herdu ne heman tişt in. Helbet mirov kalorî xerc dike, lê dînamîka derûnî ya qelewbûnê cuda ye.

Kengî divê teqez alîkariyê werbigirin?

Helbet kengî bixwazin dikarin biçin cem derûnnasan. Hûn baştir bi xwe û îhtiyacên xwe dizanin. Ez bes pêşniyarên xwe dibêjim.

* Heger partnera/ê we heye lê hûn dîsa jî mastûrbasyonê dikin. Ev romantîzmê û motîvasyona seksa bi partner re kêm dike, dikare têkiliya we jî xerab bibe.

* Heger hûn bengiyê mastûrbasyonê bûne. Pîvanê divê dîsa hûn terxan bikin. Di nava rojê de motîvasyon û enerjiya we kêm bûye? Hefteyê de zêdetirî 3-4 caran dikin? Kalîteya jiyana we ya rojane ne wekî berê ye? Hûn dixwazin biterikînin lê bi serê xwe nikarin? Gelo ne baş e ku hûn alîkariya derûnî werbigirin?

* Her carê hûn di mastûrbasyonê de xeyaleke erotîk dikin. Roj tê, heger hûn zêde mastûrbasyonê bikin, têkiliya seksê ya bi partner re êdî têra we nake, balkêş nabînin. Dixwazin tiştinên nû biceribînin. Ev dikare riya seksên awarte vebike ku gelek caran zirarê didin. Gelo çêtir nîne hûn alîkarî werbigirin?

* Mastûrbasyon we rehet dike, zewqê dide we. Hin ciwan hene, êdî partnerek naxwazin. Lewra bo wan seks mastûrbasyon e û behremendiya wan a bo romantîzmê pêşneketiye. Dema hez ji yekê/yekî dikin, tenê seks tê bîra wan. Pirsgirêkên mezin derdikevin. Gelo ne baş e mirov seksa xwezayî û real bijî?

Mastûrbasyon û civaka Kurd

Mercên bindestiyê bi xwe re xizaniyê, êş û azaran tîne. Kurd di bin zilm û zordariya domdar de ne. Asta perwerdeyê kêm e. Bi qasî neteweyên din sûd ji nîmetên dinyayê wernagirin. Bi zanebûn li ser Kurdan şerê psîkolojîk tê meşandin. Armanca şerê psîkolojîk xerabkirin, teslîmgirtin, asîmîlekirin û pûçkirina civaka Kurd e. Bi milyonan ciwan û zarokên me xistine dafika madeyên hişbir û fihûşê. Xizanî zêde ye. Dê-bavên Kurd ji perwerdeya zarokan fêhm nakin. Pornografî gelek belav bûye. Pirraniya malbatan de fîlmên porno tên temaşekirin. Li ser tora înternetê zarok û ciwanên Kurd tên xapandin. Gelek ji dê-bavan, bi rêzefîlman, TikTok û Instagramê re mijûl in, xebera wan ji zarokan nîne.

Mastûrbasyon bûye problemeke cidî. Heya divê bêjim, bi zanebûn zarokên Kurd taciz dikin. Zarokên ku îstîsmara zayendî jiyabin, zehmet e ku du pêşerojê de jiyaneke bextewar û serkeftî bijîn. Li her bajarên me komên krîmînal hene û zarokan dikişînin xwe. Min bihîstiye ku hin “xêrnexwaz” fîlm û materyalên pornografiyê li gundan belavkirine. Hişyarî û strateji divê. Berê, stûnê malbata Kurd jin bû. Mêrên Kurd zû asîmîle dibûn lê jin nedibû. Jinê ziman û çanda Kurdî diparast. Ji ber wê ye ku ji salên 1980yî ve jina Kurd kirin armanc. Piştî pêşketina înternetê jî rêzefîlmên Tirkan mala Kurdan xerab kirin. Bi taybetî li Bakur rewşa civaka Kurd ne baş e. Carnan gelek hêrs dibim ka çima dê-bavên Kurd ewqas bêxem in bo zarokên xwe. Lê ne sucê wan e jî. Sûcê mezin ê bindestiyê, bêstatûbûnê ye.

Hin hişyariyên pratîk bo dê-bavan

* Normal e ku zarok bi organên xwe yên zayendî bilîzin, bi hev re lîstikên teqlîda mêr-jinê dikin, bikin. Hema sûcdar û şermezar nekin. Berevajî, jê re îzah bikin ku bo seksê wext heye, laş û organên wan hê kamil nebûne. Mînaka gûzê bidin. Gûz negihîştibe mirov biçine, him tehl e nayê xwarin, him jî zirarê dide darê, salek din dar kêm gûzê dide. Divê ew xwe biqewet, serkeftî, xwendî, zana û dewlemend bikin da pêşerojê de partnera/ê wan jê hezbikin, bextewar bin. Jê re bêjin ku heger gûza negihîştî biçinin, heger niha zirarê bidin bedena xwe û aqilê xwe, pêşerojê de kes naxwaze bi wan re bizewice, paşketî, xizan û nexweş dibin. Bêjin yek-du gûza negihîştî biçinin tişt nabe, lê pirr be zirarê dide.

* Xetên sor ên îstîsmara zayendî fêrî wan bikin. Wan perwerde bikin. Kesên biyan re bila neaxivin, yek nêzîkî wan bû bila bi dengê bilind biqîrin. Bila di cihên qelebalix re biçin dibistanê. Ji wan re bêjin bêî destûra wan dê-bav jî nikarin destê xwe bidin cihên wan ên hesas. Gelek zarok ji ber ku temasa bi cihên wan ên hesas, fêrî mastûrbasyona zûdemkî dibin.

* Dîsîplîna bikaranîna înternet û teknîkê wezîfeya dê-bavan e. Zarokên xwe fêrî otokontrolê bikin. Serî de divê dê-bav vê dîsîplînê bikaribin û ji zarokan re bibin mînak. Otokontrol nebe, zarok zû yan dereng pornografiyê yan krîmînalên li ser tora înternetê zarokan dikin dafikê, keşf dikin.

* Sînorên bedenê (body zone) û jiyana civakî bi wan bidin naskirin. Rûniştin, kinc, samîmiyet, nêzîkbûna kesên biyanî, tazîbûn, bikaranîna tewaletên gelemperiyê, serê mehê û bikaranîna pedê, prînsîbên flirtê, xetereyên seksa bêkontrol ûêd. Da kes nikaribin wan bixapînin, bikarbînin û ji riya xwezayî ya geşedana tendirust derînin.

Ez ne ji wan derûnnasan im ku pesnê mastûrbasyonê bidim û bi dilrehetî ji Kurdan re pêşniyar bikim. Bi ya min divê em psîkologên Kurd etîk û hesas bin, berjewendiyên xelkê xwe biparêzin. Gelek psîkolog bo berjewendiyên xwe yên şexsî tevlî koroyê bûne, etîkî tevnagerin, reklama agahiyên nerast dikin. Ji ber ku otoriteyek etîkî tune li welatê me, divê em miletê xwe agahdar bikin. Çinkî em civaka Kurd nasdikin. Divê balê bikişînin ser xetereyên derûncivakî (psîkososyal) û Kurdan hişyar bikin.

Darius Winzer

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie (in Gründung

 

 Fobiya Civakî (sosyalfobî) Çiye?

Tirs yek ji hestên mirov ên bingehîn e û normal e. Wekî hezkirin, mereq, hêvî, şabûn, hêrs, bawerî ûêd di xwezaya me de heye. Bi sedan hestên însên hene. Ti yek ji van hestan bêwate, bêsedem û bêarmanc nîne. Mereq neba mirov nedikarî neslê xwe berdewam bike, zanistî pêşnediket. Hezkirin neba mirov nedikarî neslê xwe berdewam bike, lewra evîn, hevgirtin, malbat nedibû. Tirsîn ne nexweşî ye ne jî şerm e. Bîlekis, tirs dostê me ye, me ji qeza û belayan diparêze. Tirs neba me yê ceribandinên xeterdar bikira. Tirs neba me yê bo mînak xwe ji şaneşînê, balkonê biavêta xarê. Xwedê kiriye tirs heye. Tirs tevgerên me kontrol û kamil dike. 

Hemî hestên me dikarin bibin belaya serê me jî. Hemî hest dikarin ji xwezaya xwe derkevin, bibin nexweşî jî. Mereqa zêde kêşeyan bi xwe re tîne. Hezkirina zêde zirarê dide me û hezkiriyên me. Hêrsa zêde dikare me bike zîndanê jî. Tirsa zêde û bêwate jî me nexweş dixe ku em jê re fobî dibêjin. 

Bi hezaran fobî hene. Bo mînak, tirs ji bilindahiyê, tirs ji cihên teng û girtî, tirs ji derzîkirinê, tirs ji ajalan, ji avê, ji meydanan, ji mirovên biyan, ji tariyê hwd. Li babeta me sosyalfobî ye. Ango fobiya civakî, ango tirs ji cih, rewş û têkiliyên civakî. Li malê, li ber neynikê/eynikê bi qasî şanogerek rehet in. Di malbatê de û li cem kesên nas xwe rehet hîs dikin, ne şermok in. Lê dema derdikevin derve, diçin randevûyekê, yan di nava mirovan de tiştek bi me dibe, em nikarin hîsên xwe kontrol bikin û ev yeka han kalîteya jiyana me dadixîne. 

Bingeha sosyalfobiyê

Helbet tovên sosyalfobiyê di zaroktiyê de tên çandin. Mirov kesayetiya xwe di zaroktiyê de avadike. Fîgûrên dê-bavê rola sereke dilîzin. Salên 4-6, 9-13 gelek girîng in. Geşedan ji hin merheleyan pêk tê. Terikandina pêsîra dê, kontrola anûsê ango tewaletê, kontrolkirina organên zayendî, kontrolkirina girêdanên bi dê û bavê re hwd. Divê zarok hemî merheleyan bêî qeza û belayan, bêî birînek bijî û biserbikeve. Gelek sedem hene ku di zaroktiyê de me birîndar dikin, riya sosyalfobiyê vedikin. Erê, bingeha wê di zaroktiyê de tê avêtin lê di zaroktiyê de ewçend nayê ferqkirin, di nava salên 10-17 de aşkera tê ferqkirin. Gelek ji sosyalfobîkan kesên perfeksiyonîst (mikemelperest) in. Eman ha reş-spî nefikirin, her mirov deryayek e, pêşdaraz nebin.

Hin ji tovên, sedemên fobiya civakî

* Sedemên genetîkî. Ev babetek berfireh e. Ez ê li ser gotaran binivîsînim. Lê divê bête zanîn sedem pirranî ne genetîkî ne.

* Kesayetî. Her mirovek ji komeka kesayetiyan e. Kesayetiya bengî, kesayetiya hîstriyonîk, narsîst, antîsosyal hwd. Di hin kesayetiyan de tendensa, potansiyela şermokiyê heye. Bo mînak di kesayetiya bengî (girêdayî) de.

* Qalibên fêrbûyî yên ramanê. Bo mînak mirov fêrbûye ku îllem di karê xwe de serkeftî be. Ev yeka han bi xwe re stresê tîne. Yan mirov fêrbûye xwe teral, bêkêr dibîne. Yan fêrbûye di mercên awarte de wekî ku dawiya dinyayê hatiye, bikeve panîkê hwd. Ev panîk di rewşên sosyal de mirov aciz dikin. Em di terapiyê de hewl didin van qalibên fêrbûyî yên ramanê nas bikin û wan biguherînin.

* Kesên zêde bala xwe dane ser xwe. Kesên hinekê hîpokondriyak in, kesên egosentrîk in. Ji ber ku bo xwe û bi taybetî laşên xwe pirr hesas in, guhertinên biçûk wan dikin stresê. Ev jî bandorê li ser têkiliyên wan ên civakî dike.

* Serpêhatiyên trawmatîk ên zaroktiyê. Bo mînak biçûkxistin, îstîsmara zayendî, mobîng ûêd. Sedema herî mezin a sosyalfobiyê ev e. 

* Di zaroktiyê de mehrûmiyeta hezkirin û piştgiriya dê yan bavê. Bo mînak dê yan bav miriye, hevûdu berdane hwd.

* Zarokên zêde hatine parastin. Zarokên zêde serbest û bêberpirsiyarî hatine mezinkirin, dikarin pêşerojê de sosyalfobîk bin.

Hin ji fikrên sosyalfobîkan, ango qalibên fêrbûyî yên patolojîk

* Wiha hatiye wiha diçe.

* Min çi kir divê mikemel, perfekt bikim.

* Ji min derbasbûye.

* Ez ji tiştek re nabim.

* Ez ne rindik, çeleng im.

* Ji min heznakin.

* Diçim kû derê dibim henekê xelkê.

* Zû têdigihên ku rûyê min sor bûye.

* Fedîkirin mirov rezîl dike.

* Divê xwe bidim hezkirin.

* Divê hîç şaşî nekim.

* Kurd im, çi bikim jî jiyana min xweş nabe.

* Bi Tirkiya min dikenin.

* Dema derdikevim nava civakê, her kes di dilê xwe de bo min şîroveyan dikin.

* Divê pê dernexin ku ez fedî dikim.

* Xwezî ez jî wekî her kesî bam! 

Ka hinek jî wiha bifikirin

* Wiha hatiye lê wiha naçe. Her tişt diguhere. Xwediyê problemên xwe, ez bi xwe me. Hest, aqil û vîn (îrade) divê bi qasî hev pêşketî bin. Tenê bi hestan nikarim kêşeyên xwe çareser bikim. Sportê bikim, zanîna xwe pêşbixim, derkevim ser dika jiyana xwe. 

* Mikemelî kêmasiyek e. Ti kesek mikemel nîne, ez jî ne mikemel im. Fikra mikemeliyê min seqet, paşdemayî dihêle, çinkî fikreke şaş e.

* Ji min derbas nebûye. Bixwazim jî derbas nabe. 90 salî jî bibim, dikarim tiştinan bikim, ev behremendî di min de heye. Yê heya niha aniye ez im. Heger karibûye xemgîn bibim, kivşe ye dikarim şad jî bibim. Bes ketime bîrekê, tûşî kêşeyan bûme û hew. Qiyamet ranebûye.

* Ez ji gelek tiştan re bûme. Bûme xwendekar, bûme mêr-jin, welatê xwe guhertiye, fêrî zimanên nû bûme, bûme karker, bûme dê-bav hwd. Çima ji tiştek din re nebim?!

* Ez taybet im. Di nava 8 milyar mirovî de yek im. Ewqas taybet im. Çelengî, rindî îzafî, goreyî ye. Keçikek Afrîkayî rindiktir e yan a Swêdî? Kurê Şemdîn çelengtir e yan ê Rizgar? 

* Kes ne mecbûr e ji min hezbike, lewra ez jî hez ji herkesî nakim. Hin hene hezkirina xwe nikarin bidin der, hin hene tenê bi devkî ye hezkirina wan. Her kes ji min hez bike dê ez jî mecbûr bim ji wan hezbikim. Îcar hela bifikirin çi dibû?

* Diçim kû derê nabim henekê xelkê, bes bi min wisa ye, ez wîlo hîs dikim. Derdên xelkê ji wan zêdetir in, çima di nav ewqas stresê de werin henekên xwe bi me bikin? Gelo xema wan in em? Gelo xema te ye xelk?

* Zû yan dereng mirov nikarin pê derbixin ku tu çi difikirî. Psîkolog jî nizanin, kes jî nizane. Ne tenê dema em fedî dikin rûyê me sor dibe. Hîpertonî, hîpertîroîdî, tava rojê hwd gelek sedem dikarin rûyê me sor bikin. Gelo bizanibin em fedî dikin çi dibe? Em bizanibin Bêrîvan, Serdar, Xezal fedî dike çi dibe, çi hîs dikin?

* Fedîkirin carnan ji ber exlaq û karakterê hêja ye. Lê heger mantiqek wê tunebe, zirarê dide. Rezîlbûn çiye? Gorî kî rezîl bin baştir e? Cemşîd me rezîl bike baştir e tan Sînem? Em rezîl bibin çi dibe? Porê me diweşe yan pereyê me diçe? Însanên rezîl me rezîl bikin, ev baş e yan xerab e? Dizek ji me re bêje “tu diz î!” divê em fedî bikin? Însanên rezîl pirr in an ên nerezîl? Rezîlbûn jî goreyî ye. Bo Tirkan Kurdekî asîmîlebûyî rezî nîne, lê gorî tevahiya xelkên dinyayê Kurdên eslê xwe înkar dikin, mirovên herî rezîl in.

* Bixwazin jî, xwe parçe parçe bikin jî nikarin dilê her kesî qezenc bikin, nikarin xwe bi her kesî bidin hezkirin. Ne rast e? Ka biceribînin. Ka xwe parçe parçe bikin, dewleta Tirk dev ji dijminiya we berdide, hebûna we qebûl dike yan na?! Mirovên pîs hez ji we bikin, qîmeta we bilind dibe? Mirov hemî baş in? Mêrên we psîkopat bin, her roj li we bidin û bêjin “em ji jinên xwe hezdikin”, ev baş e ji bo we? Dewleta Tirk her roj hezkirina xwe bo Kurdan diyar dike. Dibêje “Kurd birayên me ne”.

* Heger em şaşiyan nekin, çawa pêşdikevin. Heya em fêrî ajnêkirinê (soberî, melevanî, avjiberî) dibin çi tê serê me! Heya em fêrî Almanî, Tirkî dibin çendîn şaşiyan dikin! Ti kes ne mikemel e û em mecbûr in şaşiyan bikin.

* Kurd 150-200 sal in bêdewlet in. Ev ji bo dîroka miletekê ne demwkê dirêj e. Di nava vê 150-200 salan de jî çend komar damezirandine. Komara Agiriyê, Mahabadê. Bi dehan serhildan kirine. Cihû 2500 sal bêdewlet man. Niha du parçeyên Kurdistanê kêm-zêde xwedî destkeftiyan in. Sîstem dixwaze xwebaweriya Kurdan bikuje. Mixabin gelek jî serkeftine.

* Bi Almaniya min bikenin ev normal e. Ez Kurd im û di zaroktiyê de bi Almanî perwerde nedîtiye. Almanek baş bi Kurdî nekaribe divê pê bikenin? Tirk bi zanebûn li Kurdan mobîngê dikin ku asîmîle bibin. Ev baş e? Berevajî divê Kurd fedî bikin ku çima asîmîle bûne.

* Em ne sêhrbaz in ku bizanibin yên li hemberê me bo me di dilê xwe de çi şîroveyan dikin. Kesek bikaribe vê bike nîne. Şîrove bikin çi dibe? Qismetê ne tê girtin? Rindikbûna me diçe? Dîplomayên me betal dibin? Yek ber me re derbas be, em di dilê xwe de bo wê/wî şiroveyek bikin, çi dibe? 

* Pê derbixin ku ez fedî dikin, perwerdeya min, exlaqê min, behremendiyên min betal dibin? Rûyê min diqurmiçe? Keçel dibim? Ez pê derbixim ku Gulnaz fedî dike, çi dibe?

* Ti kes ji kesek hêjatir nîne. Ez dixwazim dikanek min hebe, ticaretê bikim da pere hebe. Lê gelek kes dixwazin bibin psîkolog. Dawiya xwaziyan heye? Ez dixwazin li welêt bijîm, lê bi hezaran Kurd bo werin Ewropa di riyan de perîşan dibin. 

Zewac an nezewac!

Ji min gelek caran tê pirsîn ka “mirov ji ber ku sosyalfobîk e nikare partnerê dilê xwe bibîne, yan bêpartnerî mirov dike sosyalfobîk?”. Herdu jî hinekê rast in. Stresa tenêbûnê ne hindik e. Bi taybetî di civaka me de. Xanî nadin, te venaxwînin mêvaniyê, navê mirov dertînin hwd. Herwiha heger fobiya civakî bi me re hebe, zehmet e ku em di evîn û flirtê de serkeftî bin. Lêkolîn hene ku li cem kesên tenê dijîn, nezewicîne yan partnerên wan nînin, bêhtir xwe dide der. Herwiha kesên xizan, asta perwerdeyê kêm, komên hindikayî, bêkar bêhtir di binê rîskê de ne. Lê divê em pêşdaraz nebin, reş-spî nefikirin. Ez behsa gelemperiyê dikim.

Di dinyayê de tiştek bi qasî zewacek bi rêzgirtin, empatî, tolerans, înteraktîv û bi hezkirinê tune. Evîn xelata serkeftina jiyanê ye. Bêî evînê mirov bêqîmet dibe. Kilama dengbêjiyê jî behs dike; “ sala îsal mam di kambaxê gund de bê yar, Xwedêyo mam bêqedir û bêqîmeto”. Mêr û jin mirovên kamil bin, malbata xwe dikin “bihuşt” û zarokên gurbaz mezin dikin. Lê flirt, evîn û zewac bi serê babetên girîng in, min gelek gotar li ser nivîsîne. Gorî derfetan ez ê parvebikim.

Nîşaneyên, sîmptomên fobiya civakî

* Gelek aciz dibin dema mirov bi baldarî li wan binêrin.

* Dikevin streseke mezin dema mirov rasterast li çavên wan binêrin. Di têkiliyan de li çavên mirov nanêrin, çavên xwe direvînin.

* Di nava qelebalixan, koman de herwiha panîkek tê ser wan.

* Li cem rayedaran, li daîreyên fermî xwe aciz hîs dikin.

* Li cem kesên biyan dikevin stresê.

* Çûyîna xwaringehan, kafeteryayan bo wan dijwar e. Fedî dikin ber xelkê xwarinê bixwin.

* Rexne bo wan derdekî mezin e. Heger mirov wan li ber xelkê rexne bikin, agresîv, bihêrs dibin. Ji rexneyê hez nakin.

* Li sehneyê (dikê) axavtinek bikin.

* Ezmûn, îmtehen.

* Flirt, ango têkiliya nêzîk bi partner re.

* Bi kesek biyan re bi telefonê biaxivin.

* Li derve biçin tewaletên gelemperiyê. Bi taybetî ev gelek zehmet e bo sosyalfobîkan. Heger çûn jî, xwe pirr dişidînin da deng dernekeve.

* Meseleyên pere. Nikarin ji parsekan, ji kesên tiştan difiroşin re bi hêsanî bêjin “na!”. Sosyalfobîk fedî dikin deynê xwe bixwazin, fedî dikin ber derê deyndarê xwe re derbasbin, fedî dikin li dikanekê perê ser bixwazin ûêd. Ji ber wê kêşeyên wan ên aborî derdikevin.

Sosyalfobîk ji ber van sedeman, xwe kêm-zêde ji jiyanê vedikişînin, kalîteya jiyana wan dadikeve. Bi sosyalfobîkan re hêdî hêdî nexweşiyên laşî û derûnlaşî (psîkosomatîk) jî dikarin peyda bibin. Wekî lêdana bilind a xwînê (hîpertonî), problem di rûviyan de, qelewbûn hwd.

Sosyalfobî li cem Kurdan

Ti Kurdek nîne ku di zaroktiya xwe de biçûkxistin, mobîng nejiyabe. Kurd bindest in, li ser wan bêrawestan û sîstematîkî zordarî tê kirin. 24 saetan heqaret li hebûna wan, zimanê wan, dîroka wan tê kirin. Bi taybetî li Tirkiyeyê Kurd di bin zilm û zordariyê de dijîn. Li dibistanê, li eskeriyê, li bazarê biçûk tên xistin. Medya, çapemenî, meleyên mizgeftan, dedeyên cemxaneyan (cemevî), akademîsyenên zanîngehan ûêd bi giştî îdeolojiya fermî ya dewletê dihewînin û ev îdeolojî jî li ser înkarkirina Kurdan avabûye. Bi taybetî nahêlin xebera Kurdan ji dîroka wan hebe. Li ser Kurdan şerê psîkolojîk tê kirin, bi sîstematîkî li welêt û di qada navneteweyî de Kurd tên biçûkxistin, reşkirin, manûplekirin û krîmînalîzekirin.

Lê rehên çanda Kurdan xurt û saxlem in. Kurd dîsa jî hebûna xwe parastin, xwe gihandin sedsala 21em. Li cem Kurdên asîmîle nebûne fobiya civakî kêm e. Herwiha depresyon, panîkatak û gelek nexweşiyên derûnî jî bêhtir li cem Kurdên asîmîlebûyî rûdide. Çinkî Kurdên asîmîlebûyî ji çanda xwe ya ku wan diparêze, ji hafizeya kolektîv a wan tedawî dike dûr ketine. Kurd çendîn ji Kurdbûnê dûr ketine, ewçend jî tûşî kêşeyên derûnî bûne. Mixabin zanist behsa viya nakin, lewra naxwazin Kurd bizanibin asîmîlebûn çiqas ziyanê dide wan.

Mixabin bi pirraniya Kurdên Bakur re şermokî heye. Helbet şermokî ne nexweşî ye lê sosyalfobî nexweşî ye û ew jî li cem Kurdan gelek e. Bi taybetî li bajarên Kurdistana Bakur û xasma jî li herêmên asîmîlebûn zêde ye. Bi texmînî 10-15% Kurdan re fobiya civakî heye. Li zanîngehan di nava ciwanên Kurd de ji Tirkan zêdetir e (30-32% ciwanên me bi sosyalfobiyê re têdikoşin.

Terapiya wê

Mizgîniyek bidim, ku fobiya civakî di demekê kurt de û biserkeftî tête saxkirin. Xebatên kognîtîv, werzîş û derman girîng in. Lê heger bi nexweş re kêşeyên din jî hebin û terapî dirêj bû jî, derûnnas dikare EMDR bike. EMDRê em bêhtir bo nexweşiya stresê ya piştî trawmayê bikartînin. Lê ez bi xwe bo sosyalfobiyê jî bikartînim. Dikare bi 3-5 seansên EMDRê hûn ji sosyalfobiyê azad bibin. Divê bawernameya derûnnasa/ê we ya EMDRê hebe. Her psîkolog EMDR nake, divê perwerdeya wê wergirtibin. Ji psîkologên xwe bipirsin ka destûra wan bo EMDRê hene yan na. Armamca sereke konfrontasyon (rûbirûmayîn) e, mejiyê me fêrî modelên nû û kêrbar ên bertekan dibe.

Darius Winzer

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie (in Gründung)

 Derûnnas û Civaka Kurd - Beşa 1em

Bo civaka Kurd psîkolojî (derûnnasî) û psîkoterapî (derûndermanî) tiştên nû ne. Kêm kes sûd ji psîkoterapiyê werdigirin. Herçendî ji hemî netewayan bêhtir pêwîstiya Kurdan bi derûndermaniyê hebe jî.

Ji têkbirina mîrektiyên Kurdî (salên 1840-50) heya îro, Kurd di rewşekî awarte de dijîn. Dewleta wan tune ku ev bi serê xwe her tiştî îzah dike. Komkujî, êşkence, destdirêjî, mobîng, tirs ûêd parçeyek ji jiyana Kurdan in. Bi milyonan trawmatîzebûyî hene. Pêwîst nake bêjim, her kes pê dizane. Lê ji ber mercên bindestiyê psîkolog û psîkoterapî bo Kurdan lûks e, nû ye, pirr nayê naskirin.

Behsa bîranînek xwe bikim. Nexweşeka min a ji Êzîdiyên Şingalê gotibû “mirov çawa bi axavtinê sax dibe?! Hûn çawa doktor in, ne derzî dikin, ne jî behsa dermanan dikin! Ez bi we bawer nakim”. Ew ji destên DAÎŞê hatibû rizgarkirin. Piştre stabîl bû, fêrî Almanî bû, zewicî û niha li Hewlêrê dijî. Ha bêjim, gelek jî dewlemend bûye. Dixwaze ez rojekê biçim mêvaniya wê li Hewlêrê û ji min re “kulîçeyên herî baş ên Êzîdiyan” çêbike. 

Gelek caran min ji Kurdan dibîhîst ku fedî dikin biçim cem psîkologan. Navê “dîntiyê” nedigirtin ser xwe. Êdî bi zimanê me ve pûrt dihat heya bêjin “dîntî, biaqiltî tune”. Bîranînek din bêjim. Jin nexweşa min e, naxwaze hevjînê wê pê bizane. Bi dizî tê seansan. Mêr jî nexweşê min e ew jî naxwaze hevjîna wî pê bizane. Rojekê em li bajêr rastê hevûdu hatin. Mêr-jin bi hev re bûn. Wiha matmayî man, nizanin çi bikin. Herduyan jî wekî ku min nasnekin tevgeriyan.

Dîntî têgîneke goreyî, relatîv e. Nirxên civakî guherbar in. Tişta li Qersê normal tê dîtin dikare li Qursê ne normal bête pêşwazîkirin. Exlaq li Kurdistanê cuda li Almanya cuda ye. Tişta niha nenormal e, dikare sibeyê bibe normal. Her tişt diguhere. Çawa laşê me nexweş dikeve, derûniya me jî nexweş dikeve. Nexweşiya gurçikê çiqas normal e, depresyon, panîkatak jî ewqas normal e. Em “fedî” nakin biçin cem bijîşkê diranan lê fedî dikin biçin cem derûnnasan. Lê ev jî tê guhertin. Nivşên nû guh nadin binavkirinên wiha.

Derûnnas, derûnnasî xwendiye, pisporê karê xwe ye. Bo wan nexweşî, nexweşî ye, tiştek din nîne. Ew karê xwe dike. Şivan pisporê pez e. Endezyar, dîroknas, arkeolog, kîmyager pisporên karên xwe ne. Rêbazên zanistî û ceribandî bikartînin. Dîsîplîna karê xwe dizanin û bi etîkî tevdigerin. Helbet mirov “şîrê xav vexwariye” di her pîşeyê de, meslegê de mirovên bedkarakter jî hene. Divê em karê wan û sazûmaniya psîkoterapiyê baş nasbikin, mafên xwe bizanin, da him xwe biparêzin ji bedkarakteran, him jî di terapiyê de (saxkirin) biserbikevin.

Ferqa derûnnas û derûnbijîşk

Kurd vê ferqê nizanin. Ev normal e, li cem ewropayiyan jî heman e. Derûnbijîşk (psîkîyatrîst), nav li ser e, bijîşk (doktor) e. Bijîşkî (tib) xwendiye, perwerdeya psîkolojiyê nedîtiye, ne psîkolog e. Lê piştî zanîngehê xwe daye psîkolojiyê, qurs û praktîkantiya xwe di nexweşxane yan saziyên derûnî de kiriye. Mirov berê diçe cem wan. Bêhtir dermandayîn e karê wan. Pirr zêde derûndermaniyê (psîkoterapî) nakin. Pêwîst bibînin klîentan/şêwirxwazan/nexweşan dişînin cem derûnnasan (psîkologan). Ji ber wê ye gelek caran nexweşên me dibêjin “psîkologa/ê min bi min re naaxive, bes derman dide”. Herçendî doktor e jî dema bû psîkîyatrîst mafê wan nîne him psîkoterapiyê bikin, him jî nexweşên xwe yên derûnî pişkîn (muayene) bikin. Mixabin  min gelek bihîstiye ku li Tirkiyeyê hertiştî jî dikin. Ev ne etîk e. 

Derûnnas li zanîngehan beşa derûnnasiyê (psîkolojî) dixwînin, dibin psîkolog. Dermanan nasdikin lê mafê wan nîne derman binivîsînin. Piştî zanîngehê yan master û doktora dikin, yan jî aprobasyon (di beşekî terapiyê de 3-4 salan perwerdeya bilind) dikin. Bi mînak di warê psîkanalîz, terapiya tevgerê, terapiya diyalektîk a tevgerê, terapiya sîstemê (bo jin-mêr û malbatê) hwd. Dîsa kî bixwaze perwerdeyên zêde jî dikare werbigire. Wekî terapiya trawmayê, terapiya gestaltê, hûmanîstterapî ûêd. Helbet ez behsa Ewropayê dikim, lewra li Tirkiyeyê hê zagona derûnnasiyê jî tune. Kî psîkolog e, kî nîne ne diyar e. Herwiha sînor û normên psîkologtiyê jî ne kivşe ne. Psîkolog nikarin we pişkîn bikin, nikarin pozê xwe tevlî nexweşiyên we yên organîk, laşî bikin. Ne etîk e. 

Psîkologên xwe test bikin

Psîkologên pispor, biexlaq û biwijdan, mecbûr in jiyana xwe anonîm bikin. Divê nexweş nizanibin ew zewicîne yan azeb in. Divê nizanibin ol, mezhebê wan çine. Nexweş bes li kargehê wan dibînin. Mixabin di civaka me de karê psîkologan dijwar e. Kurd divê îllem her tiştên te bizanibin. “Tu kî yî, ji kû yî, kurê kî yî, Torî yî yan Omerî yî” divê bizanibin. Îcar, dema nexwazî bersiv bidî jî dixeyîdin, heya bigire bo te tiştinên nebaş jî dibêjin. Ha, dema hemî bersivan bidî îcar rêza te nagirin, destê xwe li pişta te didin, henekên xwe bi te dikin. Di xebata me psîkologên Kurd de, ev stresa me ya rojane ye. Şukir ji ber nexweşiyê ez bi xwe êdî malnişîn dibim. Ez xelas bûm, lê mesele ne ez im.

Bîranînek; Zilam ji Erziromê, 61 salî bû. Emeliyatên ortopedîk derbaskiribû, di fîrmaya Mercedesê de dixebitî. Helbet behsa Almanyayê dikim. Gelek nexweşiyên wî yên din hebûn. Diviyabû bihata malnişînîkirin, lê mafên xwe nedizanî. Beriya derketina pêşberî komîsyona “kivşekirina bijîşkiya civakî”, ango heyeta ku asta karkirinê kivşe dike, min xwest piştgiriyê bikim. Çinkî şermok bû û wekî hemî Kurdan “memûrên dewletê” bidîta wekî eskerekê tevdigeriya, xwe guneh dikir.

Ew malnişînî kirin (malûlen emeklî). Çend meh şûnde bi tevî hevjîna xwe hatin serdana min, bo spasiya min bikin. Pirsa wî ya yekem “tu çiqas maeş digirî?” bû. Li cem doktorên Alman cuda, li cem min cuda tevdigeriya. Wekî ku “doktorbûnê” layiqê Kurdek nabîne, hêdî hêdî pêşde çû henekên xwe bi min kir. “Bi Xwedê tu jî ji Xinûsê yî. Lawo nizanim çima wer xwe vedişêrî!? Netirse em nayên mêvaniya te”. Psîkolojiya miletên bindest ev e. Piştre pê hesiyam bo min gotiye “pozbilindek e, negot mala wî li kû ye ji tirsa ku em herin mêvaniyê. Kurd û doktorî mala min ê! Bûye doktor eslê xwe jibîr kiriye”. Ma çi negotin Kurdan bo min. “Qurre ye, sar e, nayê komeleyê sedî sed tirşikçî ye, jina xwe berdaye çinkî Kurd pere bibînin jina xwe berdidin hwd”. 

Manîfestoya etîkê ya Akademiya Derûn

Ji ber ku li cem Kurdan zagonên derûnnasiyê hê tunin û tevlîhevî hene, pêwîst e em xwe bi normên xebatê yên cîhana pêşketî ve girêbidin. Heger norm, zagon, etîk nebin psîkoterapî çawa bête kirin? 

Me wekî Akademiya Derûn, manîfestoya etîkê ya derûndermaniyê çêkir. Em di karên xwe de, xwe bi wê ve girêdidin û derûnnasek bixwaze bi me re bixebite mecbûr e vê rênameyê bipejirîne, îmze bike.

Psîkolog nikarin van tiştan bikin heya sê sal ser terapiyê re neboriye

* Nikarin bi nexweş re bibin heval heya ku piştî terapiyê sê sal derbas nebûbe.

* Ji xeynî zarokan nikarin bi zimanê “tu” bi nexweşan re biaxivin. Divê bêjin “hûn”.

* Nikarin bi nexweş re bizewicin, heya piştî terapiyê sê sal derbas nebûbe.

* Nikarin li derve nexweş bibînin, telefonê bikin, chat bikin, bi hev re qehwe vexwin hwd.

* Nikarin bi nexweş re ticaretê bikin.

* Nikarin biçin dikanên nexweşan. Nikarin nexweş re pesnê dikan an fîrmayekê bidin.

* Nikarin bi nexweş re (bi zanebûn) bibin endamê heman klûb, sazî yan komeleyê.

* Nikarin li ser sosyalmedyayê têkilî daynin, bibin heval.

* Nikarin bi heval, nas û xizmên xwe re terapiyê bikin.

* Nikarin reklama xwe bikin. Reklama bûroya xwe kirin jî, nikarin ji xeynî navnîşan, telefon ûêd pesnê xwe bo serkeftina di warê psîkoterapiyê de bidin. Bo mînak nikarin bêjin “em panîkatakê di hefteyekê de terapî dikin”.

* Nikarin li ser înternetê, TikTok an portaleke din agahiyên kêm bidin. Bo mînak hin hene bi çend hevokan behsa nexweşiyan dikin. Nexweşê me hesas in, dikarin şaş têbigihên. An divê têr û dirêj behs bikin, an jî çêtir e qet nekin. Xeterdar e, ne etîk e.

* Nikarin tiştan bifiroşin nexweşan. 

* Nikarin ji nexweşan diyarî bigirin. Heger mecbûr man jî, divê bihayê diyariyê ji bihayê xwarinekê zêdetir nebe. Û divê teqez serkarên xwe re bêje, li dosyaya terapiyê jî tomar bike. Li Almanya, Yekîtiya Psîkoterapîstan her sal bihayê diyariyê îlan dike. Sala 2014 nexweşan di nava xwe de pere kom kiribûn ji min re gomlekek kiribûn. Bihayê gomlekê 29,99€ bû û diviyabû ji 25€ derbastir neke. Ji bo 4,99€ dikaribû serê min bikeve belayê. Min şefê klînîkê agahdar kir û ev dokûmente kir. Dikaribûn bo 4,99€, du salan min ji kar dûr bixistan.

* Nikarin bêî destûrê destên xwe nêzîkî nexweş bikin. Bi mînak nikarin destên xwe bidin por, pişt an cihekê din ê nexweş. Heger nexweş bo mînak oldar e, nikarin destên xwe bidin dest jî. Divê hurmetê bigirin.

* Nikarin di seansan de xwarinê bixwin, benîşt bicûn, çay vexwin. Av vexwarin jî, divê ji nexweş destûrê bixwazin.

* Divê kincên “normal” li xwe bikin. Pîjama, berçavkên tavê, pantolonên kurt ûêd qedexe ne.

* Nikarin pirsên siyasî bikin û nikarin behsa siyasetê bikin.

* Nikarin alîkariya patolojîk bidin. Bo mînak ji bo nexweş malnişîn bibe, alîkariyê nakin. Ev ne karê wan e û ev riya xerabiyan jî vedike. Gendelî, pevçûn hwd. Xeterdar e jî.

* Cihê terapiyê divê bêdeng û notral be. 

* Nikarin di seansan de telefon bikin.

* Nikarin hêvî û sozên nerast bidin. Bo mînak nikarin bêjin “mereq neke hûn dê di nava şeş mehan de sax bin”. An “xêra antîdepresanan tune, hûn divê mêrê xwe berdin, we berda hûn ê sax bin”.

* Psîkolog mecbûr e agahiyên we, raportan biparêze. Hûn nexwazin ew nikare ti tiştekê jî tomar bike. Nikare beî destûra we agahiyan bide malbata we yan rayedaran.

* Nikare behsa taybetiya xwe bike. Bo mînak nikare bêje “ez ji Ezirganê ji eşîra Şadiyan im, Elewî me”.

* Derûnnas mecbûr e di seansa yekem an duyem de ji we re bihayê terapiyê, rîskên terapiyê, bandora dermanan, rênameya terapiyê bi giştî îzah bike.

* Mafê derûnnas nîne pirsên derveyî mijarên terapiyê li we bike. Pirs divê fonksiyonal, bikêr û profesyonalî bin. Mafê psîkolog nîne tiştên tabû ne ji we bipirsin. Bo mînak nikarin bipirsin “hûn temaşeyê pornografiyê dikin?”, “mastûrbasyon dikin?”, “hûn dema seksê bi jina xwe re dikin, çi xeyal dikin?” hwd. 

Psîkologên xwe gorî van pîvanan ber çav re derbasbikin. Heger bi giştî, gorî pîvanan karê xwe dikin, bizanibin hûn li cem kesek baş û profesyonel in. Nexwe psîkologa/ê we şarlatan e û ne profesyonal e. Yan jî di terapiya we de zehmet e ku serkeftin çêbe.

Hevaltî bi psîkologan re dibe?

Na! Heger hûn bi psîkolog re bibin heval terapî nabe. Bifikirin ku hûn psîkologê hevalê xwe bin. Dibe? Hûn dikarin bêalî tevbigerin? Erê, Kurd bindest in û bindest birîndar in. Ji dagirkeran ditirsin û hêrsa xwe ya bo dagirkeran ji miletê xwe dertînin. “Ji gelê xwe re şêr ji xelkê re kitik/psîk in”. Em psîkolog van dizanin û dilê xwe nagirin. Bes divê miletê me jî viya bizanibin, barê me girantir nekin.

Kurd diçin cem psîkologek Alman behsa nexweşiyên xwe dikin. Lê hatim cem me “mamoste min emeklî bike, raporek bide bila îltîcaya kurê min qebûl bikin, kurê min eroîn firotiye şahîdiyê bike ku ew van tiştan nake”. Heya bigire tên cem me ka em karên wan ên bûrokrasiyê bikin, ji filan daîreyê re binivîsînin hwd. Te nekir heqaret dikin, te dikin “tirşikçî”. 

Bo projeya Akademiya Derûn derî bi derî li alîkariyê geriyam. Ti Kurdek alîkarî nekir. Camiyên Tirkan pere bixwazin didin. Memûrek Alman an Tirk alîkariyê bixwazin didin, lê em biçin, henekên xwe bi me dikin. Helbet em viya dipên û hîç dilê xwe nagirin. 

Mafên xwe bizanibin

* Gorî normên WHO (Saziya Tenduristiya Cîhanê) mafê her kesî ye bi zimanê zikmakî xizmetên derûndermaniyê werbigire. Divê hemî dewletên dinyayê vê derfetê bidin hevwelatiyên xwe. Ango Komara Tirkiyeyê mecbûr e, psîkologên Kurdîaxêv perwerde bike. Mixabin siyasetmedariya me behsa van tiştan nakin. 

* Mafê we heye hûn bawernameyên (dîplom) derûnbijîşk û derûnnasan bibînin. Lê hûn nikarin resmê wan bikişînin, kopî bikin an pêşberî kesek din bikin, qedexe ye. Bes dikarin lê binêrin.

* Dikarin dane, dokûmentasyon û agahiyên psîkoterapiyê kopî bikin, ji psîkolog re bêjin da wan çawa bikarbîne. Bo mînak dikarin bêjin “bila xebera zarokên min ji nexweşiya min tunebe. Vê teşhîsê di raportê de nenivîsînin, çinkî dikarin min ji kar bavêjin. Hemî tomarkirinên terapiyê kopî bikin û wekî dosyayek bidin min”.

* Mafê we heye hûn psîkologên xwe red bikin. Heger li nexweşxaneyê ne dikarin psîkologek din bixwazin. Lê mafê psîkolog jî heye we qebûl neke.

* Mafê we nîne hûn cinsiyeta, zayenda terapîst qebûl nekin. Hûn dikarin terapîstên xwe biguherînin, lê hûn nikarin bêjin “ez îllem derûnnasek jin dixwazim”. Heger derfet hebe ew ê daxwaza we bicihbînin, lê nebe, hûn dikarin terapiyê red bikin, biçin cihekê din.

Darius Winzer

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie (in Gründung)