Rêbazên Çareserkirina Kêşeyan, Fonksiyonal û Dîsfonksiyonal

Derdê me çi dibe bila bibe, “derd hebe derman jî heye”. Deyn, êşa serî, tûmora gurçikê, panîk atak, şîdeta malê, pirsgirêkên evîndariyê hwd. ferq nake. Çareserkirin carnan bi salan dixwaze. Carnan bi alîkariya rênîşanderek bilez çare tê dîtin. Carnan bextê me re çare bi xwe tê me dibîne. Carnan dikare ev çareserkirin ewçend dijwar be, ku hêdî hêdî karakterê me jî biguherîne.

Fonksiyonal ango bikêrhatî, ango kêrbar, rastegîn, mantiqî. Tu li çareyekê digerî, dixwazî pirsgirêkan çareser bikî, ji daneyên rasyonal, merc û analîzên rasyonal, modelên ceribandî sûdwerdigirî. “Amerîkayê ji nû ve keşif nakî”. Rêbaza te zanistî ye, ne bawerî yan îdeolojî ye. 2x2 dike 4. Pereyê te tunebe, divê karbikî. Diranê te diêşe, divê biçî bijîşkê diranan. Deynê te heye divê bidî. Terapiya şêrpenceyê sebir dixwaze, divê sebir bikî, bi dîsîplînî biçî seansên kemoterapiyê. Projeyek te heye bo xêra Kurdan, divê bizanibî ti karsaz an siyasetmedarek Kurd alîkariya te nake. De bila ev hevoka dawî jî heneka min be.

Dîsfonksiyonal ango ya dil dixwaze, ya îdealî, ya hestyarî. Ti model an rêbazê nafikirî, bawer dikî ku dê çare bê dîtin, an bawer dikî çare tune. Xwe girêdayî ti tecrubeyê nabînî. Bawer dikî ku tiştên majîk, bisêhr jî hene di jiyanê de. Ne ji zanistiyê lê ji bihîstin û gotinan bawer dikî. Ne ji zanistiyê, ji metafîzîkê sûdwerdigirî. Kesên çareserkirinên dîsfonksiyonal hêvî dikin, bo mînak van gotinan gelek bikartînin: “Şansê xwe biceribînim”, “tiştek erênî yan neyînî dê teqez pêk were”, “xwezî ez ne Kurd bam, dê niha bibûma pfofesor jî”, “qedera min reş hatiye nivîsîn”, “min gotina bavê xwe bikira dê wiha nebûya”, “qismetê min hatiye girêdan”, “Kurd hevûdu nagirin, qewmê kewê ne, nabin xwedî dewlet”, “Covîd19 karê Îlûmînatî ye dixwazin nifûsê kêm bikin”, “piyango vê hefteyê pereyek mezin dide, bîletek bikirrim”, “niviştên Şêx Darius ji tiştek re nabin, biçim cem Mele Winzer”, “derkevim Ewropa ez ê xelas bim” hwd.

“Xelkên Asyaya Nêzîk bêhtir hestyar in”, rast e, lê ev gorî kîjan pîvanê ye? Pîvanek wiha heye? Çi mûtlaq e? Çi gorî cih û demê nayê guhertin? “Xortek Afrîkayî çelengtir e yan yê Kurd?”, “ola Bûdîzmê bêhtir hûmanîst e yan ola şîntoîzmê?”. Relatîviya Einstein, bo nirxên civakî jî derbasdar e. Bi serê xwe mirov nikare tiştekê binirxîne, pêwîst e tiştek din jî hebe ku mirov herduyan raber bike. Raber kir jî nayê wê wateyê, nirxandina me rast û mûtlaq e. Heger em Asya Navîn û bi taybetî bakurê Ewropa bidin ber hev, helbet dikarin nirxandinan bikin. Çandên cuda ne, di rêbazên çareserkirinê de ferqiyên wan hene.

Kêm-zêde, gorî çavdêriyên min (helbet ne mûtlaq e) ferqiyên Kurd û Swêdiyan (an almanan, holendiyan, nordîkan) wiha ne:

* Swêdî bêî dewleta xwe nikarin, bêdewletbûnê layiqê xwe nabînin. Kurd xwe layiqê dewletbûnê nabînin, xwe biçûk dibînin.

* Swêdî karên xwe bêhtir bi rêbazên mantiqî dikin, Kurd hestyarî.

* Xwesûcdarkirin li cem Kurdan kêm, li cem Swêdiyan zêde ye. Hesta xwetewanbarkirinê li Asya Nêzîk kêmtirê ewropayiyan e. Bo mînak heger Swêdî di lambeya sor a hatûçuyê de derbas be ditirse, xwe sûcdar hîsdike, lê asyayî kêm. Darek biçine ji daristanê, ditirse ku daristan kêm bin, avhewa bête guhertin.

* Fedîkirin, hesta şermê li cem Kurdan ji Swêdiyan zêdetir e. Kurd dema tên Ewropayê vê şokê derbasdikin. Tu bi salan heqê qehweya hevpîşeyê xwe didî, lê ew bi hêsanî dikare bêje “na ez heqê qehweya te nadim”. Em fedî dikin, nikarin bêjin “na”.

Min çima Kurd û Swêdî raber kir? 

Du çandên cuda, du cîhanên cuda, bi xwe re du rêbazên çareserkirinê yên cuda diafirînin. Swêdî ditirsin xetayekê bikin. Kirin jî xwe sûcdar hîsdikin. Ev jî dibe sedem ku bi dîsîplînî, şaşî û kêmasiyên xwe derbibin. Bi vî awayî civaka wan pêşdikeve. Bo konfora xwe şerm nakin, sînorên xwe nîşan didin. Ev jî bi xwe re azadiya takekesiyê, xwebaweriyê tîne. Bi giştî civakek wiha şareza dibe, bêî dewlet namîne.

Kurd ji şaşî û xetayan natirsin. Kirin jî xwe sûcdar hîs nakin. Fedî dikin kû sînorên xwe nîşan bidin, ji konfora xwe tawîz didin. Keça xwe jî didin, nikarin ji xwezgînçî re bêjin “na”. Serbazekî Tirk diçe keça Kurd dixwaze, bav nikare bêje “armanca we ne zewac e, hûn keçên me dixapînin û dawiya hemiyan êxsîriya destên mafyayan in”. Min di xebatê de çendîn serpêhatiyên wiha naskirin. Çendîn “kewên gozel”, dest henna kirine, dane sadîstên biûnîforma. Bav dîsfonksiyonal difikire “çawa be karmendê dewletê ye, meaşê wî heye, keça min xizan û birçî nahêle”. Helbet behsa yên neyînî dikim, mafê min nîne pozê xwe tevlî biryar û zewacan bikim. Bes balê dikişînim ser birîneke civakî û dixwazim girîngiya rêbazên çareserkirinê bête dîtin. 

Her tişt girêdayî derûniya me ye. Ketin depresyonê problemên biçûk ber çavên me mezin dibin. Bêhêvî, reşbîn, xemgîn dibin. Nikarin êdî rûtînên jiyana xwe ya rojane jî pêk bînin. Dinya bo me cihekê nexweş e, wekî qiyamet rabûbe, xwe ji jiyanê vedikişînin. Lê xebera dinyayê jî ji me nîne. Jiyan bi hemî xweşiyên xwe li ber pozê me diherike, bes em nabînin. Dema ji depresyonê filitîn, heman dinyayê îcar bi hemî xweşiyên wê dibînin. 

Erê, rêbazên çareserkirinê jî di bin bandora derûniya me de ne. Nexweşiyên me yên derûnî hebin bandorê li raman, tevger û bîreweriya me dikin. Bes me nexweşiyên xwe pejirandin, bandora wan naskirin, dikarin biryarên baş bidin, di jiyanê de bêhtir serkeftî û bextewar bin. Qismekê bi nexweşiyên me ve girêdayî ye.

Qismekê jî bi çand û geşedanê, bi perwerde, tecrûbe û behremendiyên me ve girêdayî ye. Ristina mantiqa me fonksiyonal be, problemên xwe bi serkeftî çareserdikin, pêşdikevin. Dîsfonksiyonal bin, êdî ji bextan re problem safî bûn, gelek baş e. Çareserkirinên dîsfonksiyonal wekî mirov bo êşa diranê kêm be, alkolê vexwe ne. Ditevizîne lê sax nake. Kesên dîsfonksiyonal difikirin wekî ava naherike rojek tê “genî dibin”, dora xwe tên-diçin, xelkê sûcdar dikin, xwe sûcdar dikin, feleka malikmîratê sûcdar dikin, heya xwe nexweş dixin.

Hin ji helwestên nebikêr û şaş ên çareserkirina kêşeyan:

* Tiştekê majîk, bisêhr hêvîkirin. “Herim Hecê vegerim, Xwedê dê riyekê ji min re veke, ez ê xumarê biterikînim@.

* Reş-spî fikirandin. “Bû bû, nebû nebû”, “Ezirganî çikûs in, Erdexanî merd in”, “malbata wan hemî bi şêrpenceyê mirin, ma qey Rojda yê sax be”, “ti dewlemendek Kurd tune karên neteweyî fînanse bikin, hemî jî gundî, çavbirçî, nezan û asoteng in”.

* Kesek/kesên din tewanbarkirin. “Bîst sal in zewicî me, bîst sal in mêrê min li min dide. Ez nebim kevir derdê wî naxwe. Ma sûcê min çiye, ez ne, mêrê min nexweş e û derûnnas fêhm nake, dibêje tu jî nexweş î alîkariyê werbigire”.

* Xwesûcdarkirin. “Ez gêj im, ez teral im, ez bêşans im”.

* Gilî û gazinc. “Qismetê min hebûya bi vî re nedizewicîm. Li Almanya nexweş ketim ji derdê hevjînê xwe. Pereyê sosyalê têrî nake. Xema sosyalê ye em çilo îdare dikin. Nikarim malnişînî bibim, rojekê xebata min nîne. Di temendirêjiyê de ez ê ji birçiya bimirim. Ne zarok ne jî kes bi halê min dipirsin”.

* Eynat û serhişkî. “Min sond xwariye ez ê îsal dikanek donerê vekim. Bila pismamê min bibîne ka ez bêkêr im an na. Wî ewqas henekê xwe bi min kir, qey jê re dimîne. Ez ê hesabê wan gotinan jê bipirsim!”.

* Înkarkirin. Carnan problemên me ewqas serhev de tên, ewqas zêde dibin ku me ditirsînin. Problem ketin bîra me bêhna me teng dibe, per û baskên me dişkê. Daxwaza revê, înkarkirinê, îgnorekirinê bi me re çêdibe. “Na, qet tu xema min nîne, ji kû ve zirav e bila ji wir ve biqete”.

* Piçûkkirin û paşveavêtin. “Min kredî girt ez ê deynan ji carekê ve bidim. Ê xelkê mîlyon Euro deynên wan hene yê min hê 20 hezar e, qey çi bûye?!”.

Helwesta tecrûbekirî ya çareserkirina probleman:

* Lîsteya pirsgirêkên xwe çêbikin.

* Têxin rêzeyekê. Ji ya herî pêwîst û acîl heya ya herî kêm-acîl bikin rêzeyekê.

* Destpêbikin gav bi gav probleman çareser bikin.

* Realîst bin, gavên xwe, ango hedefên xwe biçûk bikin, gorî hêza xwe tevbigerin.

* Dawiya her gavê, hinekê vehesin, stresa xwe derbikin, xwe bi hêz û qewet bikin. Lewra gava duyem ji ya yekem girantir û dijwartir e.

* Şev bo xewê ye. Ji xeynî xew û vehesînê tiştek din nekin.

Dost û heval

Di demên qeyranê de, mirov zû ji hezkiriyan dixeyîde, çima alîkariya me nekirine. Nayê hişê me ku hezkiriyên me neguherîne, lê em berî bi depresyonê diçin, gelek hesas, bêtehemûl û xeydok bûne. Piştî ku me dost, heval û hezkiriyên xwe yeko yeko ji deftera dilê xwe paqij kir, barê me hê girantir, dijwartir dibe. Lewra însan muhtacê însên e, bi alîkariya kesan bar siviktir, rê kurttir dibin. Divê em viya jî berçav bigirin. Bo serî bi kêşeyan re derînin stratejiyeke baş e em bi dost û yar bin.

Werziş/Sport

Bi werzişê em adrenalînê kêm dikin, aram dibin. Bi werzişê laktîkasît ji laş tê avêtin. Xwe bihêz, vehesî hîsdikin. Bi werzişê bazûke (masûlke) xurt dibin, hestiyan dişidînin, barê hestiyan sivik dikin. Ev jî dibe sedem ku em êşên hestiyê kêm hîsbikin. Sport îmûnsîstemê bihêztir dike. Kî sport kiriye xêra wê dîtiye. Divê em teqez sportê bikin. Bo bi kêşeyan re têbikoşin pêwîstiya me bi derûn û laşek saxlem heye.

Darius Winzer

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie (in Gründung)

 Nexweşiya Bîpolar Çiye?

Ez gotarên xwe, heya ku ji min tê bi zimanê civakê yê rojane dinivîsînim, da her kes jê têbigihê. Nizanim ka mirov dikare bi Kurdî “nexweşiya dualî” binavbike? Berê ji vê nexweşiyê re manîk depresyon dihate gotin. Yek ji nexweşiyên afektîv, ango hestyariyê ye. Ji ber ku du polên/pîlên/milên wê, du aliyên wê, du astên wê yên tund (ekstrem) hene, wiha binavkirine. Herdu polên wê/qutbên wê/aliyên wê cuda ne, dijî hevûdu ne. Di yekî de depresyon, ya din de manî heye. Çawa di depresyonê de hest, antrîb (enerjiya hundirîn), raman, helwest, xew, rûtîna rojê ûêd dişkê, berevajî, di maniyê de bilind û geş dibe. Çendîn zû bête teşhîskirin û terapî destpêbike, ewçend serketin dibe.

Lê ev bilindbûn û geşbûn patolojîk e, ango ne tendurist e. Heger di dema maniyê de mirov baş bala xwe bide wan, pê derdixe ku geşbûneke biserre ye, hest û laş li hevûdu nayên. Helbet dijwar e pêderxistin, her kes nikare. Di vê merheleyê de gorî taybetiya kesayetiyê, behremendî û qalibên fêrbûyî, nexweş “tiştên xerîb” dikin. 

Nexweş ji aliyek derbasî yê din dibe. Di yekê de bikêf, xwebawer, çalak dibe, di ya din de depresyonê dijî. Bêkêf, têkçûyî, vekişiyayî, bêhêvî û xemgîn dibe. Ji ber ku hestên wan guherbar in, carnan bikêf dibin kes bi nexweşiya wan bawer nake. “Wê rojê min dît li dîskoyê direqisî. Ev û nexweşî!” dibêjin, bo mînak. Ev yeka han barê nexweşan girantir dike, dibe sedem ku xwe ji wergirtina alîkariya derûnî bêpar bikin.

Derbasbûna ji aliyekê bo ya din gorî nexweşan e. Hinekan de werzane ye. Ango havînê manîk in, zivistanê dikevin depresyonê. Hinek rojê manîk in şevê depresîv. Hinek beriya nîvrojê û paşê nîvrojê, hinekan de heya bigire bo katjimêrê tê guhertin. Hesab bikin çi barekî giran e, him bo nexweşan, him jî hezkiriyên wan. 

Di dema manî de, xwebaweriyeke pirr mezin rûdide. Nexweş gelek çalak, bicoş, heya bigire euforîk dibin. Li cihê xwe nasekinin. Hinek ji wan diçin bazaran zêde tiştan, kincan ûêd dikirrin. Dans dikin, diçin xwaringehan dixwin-vedixwin, dikevin binê deynan, biryarên radîkal didin, pirr diaxivin, proje û fikrên curbecur tên bîra wan, lîbîdoya wan bilind dibe, dikarin agresîv bin, empatî namîne. Nişka ve fikrekê tê wan li trenê siwar dibin diçin bajerek din, dest bi evîndariyê dikin an terka evîndara/ê xwe didin, dest bi qursekê dikin hwd. Pêvajoya manîk ziyanên darayî û manewî dide wan. Lewra dema aliyê din ê nexweşiyê xwe da der, îcar ji ber van tevgerên xwe poşman dibin, xwe sûcdar hîsdikin, berdêla pêvajoya manîk didin.

ICDê wiha kategorîze kiriye:

F31 Nexweşiya Bîpolar (NB), xerabbûn di rewşa hestan de 

F31.0 NB, pêvajoya hîpomanîk

F31.1 NB, pêvajoya manî bêî sîmptomên psîkotîk

F31.2 NB, pêvajoya manî bi sîmptomên psîkotîk

F31.3 NB, pêvajoya bi depresyona destpêkê yan nîvgiranî

F31.4 NB, bi depresyona giran bêî sîmptomên psîkotîk

F31.5 NB, bi depresyona giran, bi sîmptomên psîkotîk

F31.6 NB, pêvajoya bi sîmptomên tevlîhev

F31.7 NB, pêvajoya remîsyonê (sivikbûna/kêmbûna sîmptoman)

F31.8 NB, a din, a nehatiye kategorîzekirin

F31.9 NB, a dîagnostîka/teşhîsa derbasdar, teşhîsa hê lê baş nehatiye xebitandin, baş nayê naskirin

Netirsin, nexweşî ne dawiya dinyayê ye. Gelek mirovên serkeftî û navdar hebûne ku bi nexweşiya bîpolar re têkoşiyane. Ernest Hemingway, Vincen van Gogh ûêd. Min hin navdarên Kurd naskirin ku bi wan re NB hebû. Heya ew jî wekî xelkê bêî kompleksan behsa nexweşiya xwe nekin, em ê jî behs nekin. A rastî rewşenbîr, navdar, hunermend, elîtên me deryaya nexweşiyan in lê pirraniya wan narsîst in. Û narsîst ne nexweşiya xwe qebûl dikin, ne jî mirov dikare wan rexne bike. Narsîst rexneyê wekî êrîşê dinirxînin û dema wan rexne bikî, hela ku bêjî “nexweşiya derûnî bi te re heye” pirr agresîv heya kîndar dibin. 

Rêjeya xwekuştinê ya NBê li cem Kurdan û girîngiya akademiya me, Akademiya Derûn

Gorî WHOyê (Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê) ji 25-50 % ji nexweşên NB qesta xwekuştinê dikin, mixabin herî kêm 15% ji wan jî xwe dikujin. Divê bêjim di civaka Kurdî de xwekuştin gorî çandên din kêm e. Statîstîkek bo Kurdan nîne lê gorî texmînên min 2-4 % nexweşên Kurd ên NB qesta xwekuştinê dikin. Pirraniya wan jî ji ber meseleyên “namûs” û “deyndariyê” ne. Çima namûs? Lewra di pêvajoya manî de jin an mêr dikarin zû dil bikevin kesek, heya tekiliya zayendî jî qebûl bikin. Hema bêjim derûnbijîşkên ewropayî qet ji Kurdan fêhm nakin û bi şaşî teşhîsan didin. 80 % nexweşên NB ên Kurdên li Ewropa dijîn, bi astengdariya kesayetiyê ya împûlsîv, bengîtî û sosyalfobiyê tên tomarkirin. We bi girîngiya Akademiya Derûnê pê derxist? Çi bikim, we kesî jî alîkarî neda me, mala we ava.

Mînak ji Kurdan

Xortek Kurd hat bîra min, daweta wî sê roj sê şevan domkiribû. Organîzasyon bêhempa bû. Têra xwe bi bukê re kêf kiribûn. Kesî nizanibû bi zava re NB hebû. Kêfa zavê ne ji bo xêrê bû. Şeva sêyem a şahiya dawetê, periyoda manî bidawî dibe. Zava ketiye daşirê, derî ser xwe de kilît kiriye û digirî. Dekompenze bûye. Dibêje: “Ez bûkê naxwazim”. Îcar bifikirin çi diqewimin, çi tên serê malbatên wan. Kesek zana jî tune pê destê zava bigire bibe cem derûnbijîşkek (psîkiyatrîst). Piştre zava bi bûkê re ji ber “nirx û namûsê” dizewicînin. Tên Almanya lê îcar bûk dikeve depresyonê. Lewra her cara pêvajoya manî dibe, zava tiştên xerîb dike û hevjîna wî nikare serî pê re derîne.

Mînakek din bidim. Xanimek Kurd li Almanya dijî. Pênc caran mêr kiribê, zarokekî wê ji mêrê afrîkayî hebû. Saziya ciwanan zarok ji wê girtibû û doza dadî jî nebûbû alîkar. Li civaka Kurd wekî jineke “asosyal heya bêexlaq” hatibû morkirin. Helbet ew mirovek heya bêjî baş, biexlaq û biwijdan bû. Tenê nexweşiya NB pê re hebû, wext û kêfa kesî nebû wê bi tevî nexweşiya wê qebûl bike. Wê li mêran an macerayê nedigeriya. Carnan tiştek bi wê dibû, dinya li ber çavên wê biçûk, komîk dibû. Hêz û qeweteke mezin, majîk dihate ser wê. “Rabe Gulê, xew karê teralan e. Jiyan kurt e. Rabe wextê jiyanê ye” digot. Dikan bi dikan, çayxane bi çayxane digeriya. Pêlav e, bersing e, rûj e her tişt dikirrî. Pereyê sosyalê di rojekê de xelas dikir. Lê bo wê ne xem e. Helbet kesên baş ên ji wê fêhm dikirin hebûn. Deyn dikir. Enerjiyekê dihat ser wê, dikaribû li her kesî bandorê bike. Gelekan deyn didanê. Were bar, were dîsko, were hotel, were bi yekî re betlane. Ji dil hezdikir. Kesekî nedixapand.  Kelecan dida, kêf dida heger “evîndar” bibe. 

Kêşeyên “evînê” hîç kêm nedibûn. Kîjan zilamê “tolaz” dikaribû ji Gulê re bêje na?! Gulê rind, xwebawer, enerjîk, bimerhemet bû. Qet nebe ji derve wisa dixwiya. Ji xwaringehan kevçî, ji hotelan macûna diranê, ji dadgehê pênûs didizî. Wextekê gelek qelew bûbû lê bi alîkariya derûnbijîşk ew mesele safî bûbû. Piştî ew bayê xapînok diçû, ewrên reş kom dibûn li serê Gulê. Erd û ezman deynên xwe dixwestin. Ji ber deynan û qaşo-evîndariyan, kêşeyên xeterdar jiyabû. Lêdan, sûîstîmala zayendî, birçîbûn, kontrola dadî ya mecbûrî hwd. Digiriya, bi rojan nedikarî ji malê derkeve. Dema hatibû cem me, di pêvajoya depresyonê de bû. Jêhatî bû, alkol terikandibû kû wextekê bengî bûye. Terapîstên wê yên baş hebûne û Gulê gelek sûd ji wan wergirtibû.

Komorbîdîteya NBê

Ango dikare di heman demê de hin nexweşiyên din jî hebin. Li cem Kurdan bêhtir nexweşiyên derûnlaşî (psîkosomatîk) hevkêşeyê dikin, wekî mîgren, adîpozîtas (qelewbûn), nexweşiya şekir hwd. Kêm-zêde ev nexweşî jî tên tesbîdkirin:

* Bikaranîna alkol û madeyên hişbir

* Astengdariyên kesayetiyê 

* Kêşeyên xwarinê

* Kleptomanî (diziya tiştên bêqîmet)

* Kêşeya panîkê

* ADHS

* Problemên dil demarê

Bingeha nexweşiya NBê

Trawmayên zaroktiyê sedema yekem in. Dîsa, genetîk, alkol, madeyên hişbir, hîpertîroîdî, astengdariyên kesayetiyê, xerabûna girêdanên derûnî bi fîgûrên dê-bavê re, mehrûmiyeta hezkirina dê-bavê, sûîstîmalên zayendî, erîşên derûnî ûêd tovên NBê ne. Nexweşî di zaroktiyê de destpêdike lê gelek caran an nayê teşhîskirin, an jî girîngiya wê nayê dîtin. Hişyarketek wê ji xewê hişyar dike, rewşa heyî xerabtir dike.

Hişyarkerên genetîkî û laşî

Heger di dayikê de NB hebe, rîsk 10% û bi dê û bav herduyan re hebe rîska rûdana nexweşiyê dibe 40-50%. Ji ber ku “jişûnvewergirtina serotonîn, dopamînê” û herwiha hilberîna adrenalînê tê guhertin, dikare nexweşiya hîpertîroîdî (xebata zêde ya toşpiya tîroîdê) jî pêvajoyên NBê bitetikîne. Herwiha bikaranîna kortîzon, alkol, beta bloker û hin dermanên dil-demarê jî. Şaş neyê fêhmkirin ev dermanan nexweşiya NBê çênakin. Dikarin bandorê li pêvajoyên NBê bikin, wan bidin destpêkirin. Nexweşiya NBê li derûn û laşên tendurist rû nade. Jixwe ji zaroktiyê ve problemên nexweş kêm-zêde hene.

Hişyarkerên derûnî

“Live event”, ango bidawîbûna zewacê, erîşên zayendî, deyn, mobbîng, koçberî, şîn, mirina hezkiriyan ûêd stresên zêde û domdar çêdikin, ev jî dikarin mirov bixin riyekê nû ya awarte û neyînî. Alkol, madeyên hişbir û ceribandinên xeterdar destpêdikin. Jiyana Kurdan dramatîk e. Civaka Kurd dîsa jî, gorî xelkên cîran ji aliyê derûnî ve baştir e. Sedemên viya nayên zanîn lê texmînî ji peresanê tê. Rehên çand û derûniya Kurdan zexm in.

Çawa tevbigerin heger hezkiriyên we re NB hebe?

Bizanibin ew ti tiştekê bi niyeta xerab nake. Divê pîvanên exlaqê û yên nexweşiyan neyên tevlîhevkirin. Ev him şaş e, him jî neheqî ye. Nexweşiya hezkiriya/yê xwe bipejirînin. Di terapiyê de piştgiriyê bidinê û gelek bisebir bin. Aboriya xwe bigirin bin ewlehiyê. Nexweş ji qeza û belayan biparêzin. Bizanibin ew êş û azareke, hûn dibe ku rojekê nikaribin tehemûl bikin, dijîn. Merhemet bikin lê xwe jî pê re nexweş nekin, derfet hebe alîkariya derûnî werbigirin.

Terapiya NBê

Terapî çi li klînîkan çi jî ambûlant, lê teqez bi derman û derûndermaniyê dibe. Beî destûr û kontrola bijîşkan tiştekê nekin. Gotarên min bixwînin, nexweşiyê nas bikin, lê dîsa jî bi ya doktorên xwe bikin. Lewra ew we nas dike, derman û terapiya we kontrol dike. Bi serê xwe lîtyûm negirin. Gotina şarlatanên medya civakî yan nivîsên ji aliyê kesên nepispor ve hatine nivîsîn nekin. 

Xwe ji qaşo-psîkologên medya civakî biparêzin

Bi rastî jî bêexlaqiyek mezin heye bi taybetî di tora înternetê ya Tirkiyeyê de. Her kes bûye derûnnas, bêî ku kontrol û ceza hebin, bo berjewendiyan şarlataniyê, xapandinê dikin. Ev li Ewropa sûcek mezin e. Hin Kurd jî viya dikin. Li Tiktokê, bêî kesek  bipirse “ka hûn kî ne, derûnnas in an nînin, ka bawernameyên xwe pêşbikin, bawername jî têr nake, divê herî kêm pênc sertîfîka û destûrnameyên we hebin!?”, xelkê dixapînin û ziyanê didin nexweş/şêwirxwaz/klîentan.

Ha, xanimek naskiribû jî çû Tirkiyeyê û niha li ser înternetê psîkologtiyê dike. Helbet ne psîkolog bû, ne jî zanîngehek bidawîkiribû. 20 sal bûn derûndermanî (psîkoterapî) werdigirt li Almanya, bi raporan xwe malnişîn (teqaût, emeklî) kir, çû li wir bicihbû. Min vîdyoyên wê temaşe kir, wele ji min baştir dike vî karî. Erê, jiber kiriye hin tişt û behsa dermanan jî dike ku ev pirr xeterdar e. Lê çi bêjim, her kes mîmarê dîwarê xwe xwe ye.

Darius Winzer

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie (in Gründung)

 

Oversharing 

Pirs û Bersiv 1

Pirsa T. H. : Jina min 24 saetan li ser Instagramê, Facebookê wêneyên xwe parvedike. Bo mînak biçe marketê jî teqez resmê xwe dikişîne û hê negihîştiye malê wan parve dike. Xwe wekî nexweş napejirîne. Heya bigire min sûcdar dike ku ez “paşdemayî me”. Gelo ev nexweşî ye?

Bersiv: Nexweşî hinek jî termek relatîvî ye. Ne etîkî ye, heya ez klîentek nasnekim, pê re neaxivim, ne baş e ku behsa teşhîsekê bikim. Bes li vir bi gelemperî şîrove dibe. Helbet ne bikaranîna hesabên medya civakî anormal e ne jî parvekirina wêneyan. Kivşe ye, hevjîna cenabê tê bi qasî ku te biêşîne, birêkûpêk û zêde viya dike. Krîterên nexweşiyan teng û yên tevgerên neyînî jî fireh in. 

Di rayagiştî ya rojavayî de “oversharing” dibêjin. Ango zêdeparvekirin. Zêde ango tiştên ku kes naxwazin bibîhîsin, bibînin jî parvedikin. Dema xwe bi giranî didin vî karî, ji rastegînî û rûtînên pêwîst ên jiyana rojane dûr ketine. Mirov dikare bi Kurdî Serparî binavbike. Helbet ez ne zimanzan im û kovara Psychology Kurdî xebata standardkirina termên derûnnasiyê dike. Ne nexweşî lê helwestek e ku dikare di bingeha wê de hin nakokiyên an nexweşiyên derûnî hebe. Bo mînak dikare sîndroma asberger, ADHS, narsîzm, bermahiyên trawma hwd hebin.

Bi qasî ji pirsê têgihîştim, hevjîna te ne rûbirû yan bi telefonê jiyana xwe ya taybet parvedike, bes li ser înternetê dike. Çima got? Hin hene çi kirin viya teqez rûbirû yan bi telefonê ji kesên din re dibêjin. 

Di civaka Kurdî de, rewş dîsa jî baştir e. Bengîbûna înternetê yek ji kêşeyên serdemê ye û zû de ye em êdî ne tenê bi kesên alkol an heroînê bikartînin, herwiha bi bengîbûnên sîber ên curbecur re jî dixebitin.

Kesên bo wan behsa oversharing tên kirin:

* Dijwar e bo wan bêî parvekirin, şîrove yan ecibandinan sebra xwe bînin, di xwe de valahiyek hîs dikin

* Enerjiyeke berbiçav bo armanc, naverok û hilbijartina parvekirinên xwe terxan dikin

* Rol û peywirdariyên din, êdî kêm-zêde ziyanê dibînin. Bo mînak perwerdeyên geşedanê, werzîş, dê-bavtî, hobî, pêşxistina aboriyê û behremendî.

* Heger derfeta wan a parvekirinê nemîne, bo mînak kehreba (elektrîk) bête birrîn, dikarin gelek bêhnteng bin, heya panîk bikin.

Dema mirov ji wan bipirse ka çima zêde parvekirinan dikin, viya yan qebûl nakin, an jî dikin, lê zêdebûnê qebûl nakin. 

Bersivên wan kêm-zêde wan wiha ne:

- Ma tişteke xweş e, kelecaniyê dide

- Dixwazim xelk bi behremendî, zanîn û kalîteya min bizanibin

- Xwe wekî kesekî biqîmet hîs dikim

- Divê gelek kes min nasbikin, ji min agahdar bin

- Ji aciziyê dikim

- Şermokiya xwe derbikim, xwe di warê komûnîkasyonê de pêşbixim

- Dixwazim berjewendiyên xwe yên aborî pêşbixim, bo wê jî kesên têkildar ji min agshdar bin, min nasbikin

- Pirr aciz û bêhnteng bim, kêfa min tîne

- Civaka rastî zewqê nade min

- Têkiliyên sîber erzan û hêsan in, bo mînak bloke dikim, safî dibe.

- Dixwazim kesên nû nasbikim

- Dixwazim kesek taybet nasbikim

- Dixwazim feydeya min bigihê mirovan

- Dixwazim kelecaniyeke taybet bijîm

Divê bêjim, min di xebatê de kesên wiha jî naskirin ku li ba wan astengdariyên kesayetiyê tunebûn. Bûyereke trawmatîk derbaskiribûn û piştre rûtîn û tevgerên wan hatibûn guhertin. Rêjeyek berçav ji wan jî xwedî kesayetiyên narsîstîk, obsesîv-kompûlsîv, borderlîne bûn. Qismek jî şermok bûn an bi wan re fobiya civakî hebû.

Heger hevjîna te qebûl bike û ji dil bixwaze jixwe terapî dibe. Dibe ku xwebaweriya hevjîna cenabê te kêm e ku li ser înternetê viya temam dike. Û ji xwe re, nasnameyeke sîber a nû û bi dilê wê ye, çêkiriye. Ji ber ku ev tevgera wê te diêşîne,  kêşeyek heye û divê bête çareserkirin. 

Hevjîna cenabê te alîkariya derûnî nazwaze û ne baş e ku hûn bi ser de biçin. Carnan bayek tê ewrên reş belavdikin. Dibe ku rojek bi xwe biçe cem derûnnasek an hewl bide xwe ji oversharing azad bike. Piştgiriyê bidin wê da rojekê terapiyê qebûl bike. Xwe sûcdar nekin. Xwe nekin rola psîkologê wê jî. Pêşniyara min ew e hûn piştgiriya derûnî werbigirin, ev hêz û aramiyê dide we û hûn ê bêhtir bikarin alîkariya wê bikin. Heger hûn ketin depresyonê xêra we ne ji wê re dimîne ne jî ji hevjîna we re.

Bi kurtî ev ne nexweşî ye lê bingeha wê de kêşe, nakokî yan nexweşiyek heye. Û roj tê girantir dibe, bêhtir pirsgirêk derdikevin.

Darius Winzer, Pirs û Bersiv 1

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie (in Gründung)

Guherîna Kesayetiyê Piştî Karesatên Awarte (F62.0) û Mînak ji Kurdan

Dubare bêjim, her kes trawmatîze nabe, nîşaneyên trawmayê li cem her kesî ne wekhev e û pêwîstiya her kesî jî bi terapiyê nîne. Heman karesatê bijîn, ji deh kesan yek tûşî nexweşiya NSPTê (Nexweşiya Stresê ya Piştî Trawmayê) dibe, nehên wê bêî ku terapiya trawmayê werbigirin, bi awayekê stabîl dibin. Stabîlbûn nayên wê wateyê ku bi giştî sax bûne. 

Trawma heger neyê terapîkirin, mirov stabîl be jî li ser derûniyê rêçên xwe dihêle. Çawa depresyon e, civaka me nizane trawmayê jî çiye. Nemaze siyasetmedarên me peyva trawmayê pirr bikartînin lê nizanin çiye.

Guherîna kesayetiyê li ser bingeha ezmûna trawmatîk a derûnî ya giran rûdide. Heger berê astengdariyeke kesayetiyê jixwe hebe, tablo komplekstir dibe. Du sal krîtîk e. Heger nexweş alîkariya derûnî wernegirt, piştî du salan êdî dereng e. Li cem her kesî wekhev rûnade. Hinek xwe ji têkiliyên civakî vedikişînin, hinek bengî dibin (madeyên hişbir ûêd). Hinekan re hîpokondriya, qezenca sekonder a nexweşiyê, komorbîteyên sosyopatîk, paranoya, dîsforî, meyla krîmînalîteyê hwd pêşdikeve.

Mînak "Tarkano"

Li eskeriyê ev nav li xwe kiribû. Teşhîsa Astengdariya Kesayetiyê ya Dijcivakî (F60.02) dabûnê. Ji parêzgeha Amedê bû. Çar sal bûn li pey mafê penaberiyê digeriya, parêzer pêşniyar kiribû da were klînîka me em jî wî bibînin. Zewicî û çar zarokên wî hebûn û dixwest heger maf bigire zaroken xwe bîne. Ji rêveçûnê ve min ew naskir ku antîsosyal e. 

Nexweşiya kesayetiya antîsosyal an dîsosyal, bi berdewamî piştguhkirina normên civakî tê naskirin. Tevgera neasayî bi gelemperî di zaroktî û xortaniyê de rûdide. Şerxwaz in, zû dibistanê berdidin, didizin, bi qestî tiştan dişkênînin, bi berdewamî derewan dikin. Di mezinan de, pirr kes ji wan meyl dikin ku tev li tevgerên krîmînal bibin, qanûnê binpê bikin. Ew xwedan dilxwaziyek mezin in ku rîskan bigirin. Kêfa wan ji xemgîniyê, kubariyê re nayê. Di rê de bêî sedem tiştan xerab dikin, ezmûnên xeterdar dikin. Empatî qels e li ba wan. Tenê baş kesên “zeyîf” nasdikin û ziyanê didin wan.

Heşt salî ye dema bavê wî ji ber mêrkujiyê tê kûştin. Bi tevî du birayên mezin û xûşkekê sêwî dimînin. Apê wî wan ji gund dibe, digire cem xwe ku li navenda Amedê dijî. Diya wan didin mêr û mêrê wê zarokan qebûl nake. “Mamoste rojek nebû ku apê min û amojina min li me bide. Miemeleya xulaman bi me dikirin. Min simît difirot, çima yek xwariye ez tazî kirim bi şiva ter li min da”.

Dibistana seretayî bi şer û pevçûnê bidawî dike. Hê di dibistanê de dibe “mafya”. Lêdan, kuştina psîkan, dizî, qereqol, esrar ûêd dibin parçeyên jiyana wî. Polîsek kêr dike ku çima gotiye “diya te ji ber fûhûşê her roj tê girtin û min jî pê re razaye”. 16 salî ye wê demê. Bextê wî kêr ji kemera polîs derbas nake, tiştek bi polîs nabe. “Wiha êşkence bi min kirin, gotin ev miriye birin li parkekê ez avêtim nav daran”. 

Tarkano li apê xwe, jinapa xwe, mamoste, polîs her kesî dide. Mûzîka Kurdî ya arabesk guhdarî dike. Xeracê digire û bi jinên seksê dikin re rojan derbasdike. Ji dotmamek hez dike. Li diya wê jî dide çima gotiye “ew serserî ye keça xwe nadimê". Hezkiriya xwe direvîne. Lê dîsa jî diçe malên seksê. 

Çima “rêxistin”, ji ber lêdana hevjînê cezayê didinê, ji wan dixeyîde. Xwe êdî wekî “Kurdê Tirkperwer ê Dewlethez” binavdike. Li eskeriyê wî dibin Sûriyê û li wir gelek xerabiyê bi xelkê dike. “Mamoste nizanim çi bi min bûbû, ez bûbûm cinawirek. Destdirêjî, êşkence, şewitandin me gelek tişt dikir. Heya ku min êdî ji xwe fedî kir. Sond xwar ez ê hemî fermandarên xwe bikujim û herim çiyê tevlî rêxistinê bibim”. Piştî eskeriyê xwaringehek vedike li Amedê, ji firotina madayên hişbir jî pereyên mezin qezenc dike.

Bi pere dokûmenta “lêgerînê” dertîne û li ser Îtalya ve tê Almanya. Li Almanya jî heman tiştan dike. Lê li vir polîs ruşwetê naxwin, serê wî ji belayan xelas nabe. Ev şansa wî ya dawî ye, heger em raporek baş nedinê dê wî bişînin Tirkiyeyê.

Tarkano li ser kuştina bavê xwe trawmatîze bûbû. Di derûna wî de fîgûra bav kêm, a dê jî şikestî bû. Balansek, hevsengiyek di ruhê wî de avanebûbû. Fêrî rêbaza şaş a serîpêrederanîna bi stresê re bûbû: “Heya li te didin, lêbide!”. Derfetên derûndermaniyê nedîtibû û hêdî hêdî karakterê wî hatibû guhertin.

Piştî du salan dîsa hat ba me. Mafê penaberiyê dabûnê, jin-zarokên xwe anibû Almanya û li xwaringehek kar dikir. A rastî xwediyê xwaringehê bû, lê wekî gelekan, pereyê sosyalê werbigire, dikan li ser navê kesek din çêkiribû. Jina wî giliyê wê kiriye ku bi jinan re ye, şîdetê bikartîne û nahêle keça wî serê xwe veke. Him li keçikê daye him jî porên wê daye sifirê. Saziya ciwanan dest daye ser zarokan, qedexe dane wî ku nêzîkê jin û zarokan nebe. Jina wî îfadeya xwe guhertiye da ew nekeve hepsê lê dixwaze hev berdin. Tarkano sond dixwar ku ew ê jina xwe bikuje. Piştî ji ba me çû, pê hesiyam vegeriyaye malê û hevûdu efû kirine. Erê, hinekê aram bû li klînîka me. Heya kengî?

Mînak Şerîfe

Ji Kurdên Serhedê bû. Akût ango bo sê mehan şandibûn klînîka me. 29 salî bû. Teşhîsa psîkozê dabûnê ku min ev teşhîs nedieciband. Neuroleptîka nivîsandibûn lê wê carnan, heger ew dirûv û dîmenên tirsnak zêde biban digirt. 

Piştî dibistana seretayî wê naşînin xwendinê. Heman salê bar kiribûn hatibûn Bûrsayê, bawernameya dibistana seretayî li Bûrsayê girtibû. Xûşka wê ya mezin û birayên wê jî kar dikirin lê wê nedixwest bixebite. Ji Şerîfeyê re bes zewac dimîne. Dibe 19 salî wê didin hevgundiyek ku li Almanya dijî. Ji ber di îkameya zava de pirsgirêk heye, nikarin bi fermî bigihên hevûdu. Zava nikare were Bûrsayê, Şerîfe jî nikare biçe Almanya. Piştî sê salan bi riya qaçaxî dertînin Almanya. Lê kes bi hundirê Şerîfeyê nizane.

Dema gund tên valakirin, gelek caran digrin ser mala wan jî. 9-10 salî ye. Cara yekem e ku bêçaretiya bavê xwe dibîne. “Avêtibûn ser mala me. Bi qûndaxa tifengê li devê diya min dan, xwîn herikî ji devê wê. Xûşk-birayên min digiriyan. Pirr li bavê min dan. Esker li ser zikê bavê min rûniştibûn ew dixeniqandin”.

Şerîfe kevir davêje eskeran ku bavê wê berdin. Pê porên wê digirin bi erdê ve dikişînin. Gundî tên hewarê û lava dikin êşkenceyê bidawî bikin. Bavê wê dikin panzerê. Du esker Şerîfeyê dibin kadînê û tazî dikin. Destdirêjiya anal pê dikin. 

“Ez bi xwe ve hatim, min destava mezin bi xwe ve kiribû. Jinan birin serê min şûştin. Çermê serê min rabûbû, her der xwîn û destav bû”. Ew roj dibe mîlada ruhê wê. Li Bûrsayê zarok pê dikenin û dibêjin “dîn e”. “Berê zîreka polê, serkêşa hevalên xwe bû. Henekhez bû, lê niha bûbû pêkenoka xelkê. Bûbû gêjê, dînê. Hin dibêjin bêhn jî jê tê”.  Diya wê digot “ev keça min nizane cidî be, pirr dikene, ev ê di mal de bimîne”. Çi bûbû bi kenên wê? “Kilîta çiyayan windakiribû”.

Hestên wê guherbar in, carnan tiştekê hîs nake, kilît dibe. Bîranînên wê parçe parçe ne û êdî ew jî nizane ka ev bîranîn rast in an na. Xwe “pîs, bêqîmet” dibîne. Dema bêhna wê teng dibe, dengan dibîhîse. “Dengê mêran e. Tirsê dide. Pê porê xwe bigirim û hinekê tif bikim, deng kêm dibin. Carnan li dîwar binêrim rûyên bixof dibînim. Cihên girtî de nefesa min dernakeve. Hin caran ewçend agresîv dibim, tirsa min heye ku kesekê bikujim. Diçim terapiyên derûnî, erê xêra wan heye, lê ti hêviyek min ji jiyanê nemaye”. 

Nikare ji hestên xwe bawer be. Wekî ku ew û mirovên din bi zimanên hevûdu nizanibin, di têkiliyan de her xerîbiyek çêdibe. Henek bike fêhm nakin, suhbet bike şaş têdigihên. Têkiliyan de harmonî, lihevhatin tune. Bi xwe dizane ku “ne miroveke dîn e” lê gelo çima jê re wisa dibêjin an viya îma dikin?

Carnan xwe hîç nasnake. Tevgerên nelirê dike. Bo mînak di mînîbusê de “diya mêrikek” gotibû. Ango wekî mêran dijûn dabû. Carnan wisa xwe dixwirîne ku êdî çermê wê xwîn dibe. Carnan hîsa valahiyê ya kambax tê ser wê. Ji tiştekê ditirse lê nizane çiye.

Mêrê wê bi bûyera destdirêjiyê nedizanî. Min pêşniyar kir ku bila hîç jê re nebêje, viya bi riyekê sembolîk bike. Û em bi hev re ketin xebatan. Ji seksê nefret dikir û xwe dişidand. Enkopresîs dibû dema seks bike. Min hevjînê wê jî vexwand û pê re axivîm. Şerîfe ne şîzofren an psîkotîk bû. Di zaroktiyê de trawmatîze bûbû û di kesayetiya wê de birînên kûr çêbûbû. Piştî çend salan pê hesiyam mêrê wê ew berdaye û rewşa wê xerabtir bûye. Kî sûcdar bikin?

Mînak Ehmed

Dixwazim rojekê çend kesên “navdar”, “pêşeng”, “ronakbîr” ên ku pê re wekî derûnnas xebitîme mînak bidim. Armanca min ew e, ji aliyê xwe ve piştgiriyê bidim bersiva, “çima rewşenbîriya Bakur rola xwe nalîze”. Ez ê viya wekî pirtûk biweşînim. Kengî, Xwedê dizane. 

Nav helbet ne rast e, bila Ehmed be. Agahiyên dibe ku klîent biêşîne, yan zirarê bide klîent, ji aliyê min ve hatiye sansûrkirin.

Min wê demê li klînîkek kar dikir ku bi zimanê zikmakî jî terapî dihate kirin. Klînîka me di vî warî de li Almanya navdar bû. Min bi Kurdî û Tirkî seans dikir. Ehmed yek ji navdarên rêxistinê bû. Rêxistina navdar a Bakur. Salên 50yî de jidayik bûbû û hê di zanîngehê de tevlî rêxistinê bûbû. Kurê malbatek gelek xizan bû. Zewicî bû û zarokên wî hebûn. Bi hatina Derbeya Leşkerî ya 1980, hatibû girtin. Texmîn bikin ka çendî êşkence dîtibû. Wî davêjin zîndanê û bi salan di girtîgehê de dimîne. 

Ew şandibûn klînîka me, lewra piştî “bobelatek xistine stûyê wî, hinekê bêhna wê teng bûbû û ji ber ku ez jî Kurd im, diviyabû min ê jê re raporeke xweş binivîsiya û tê de bigota ev camêrekî pirr maqûl e, eman bêxatiriya wî nekin. Zû wî malnişînî bikin bila jê xebatê nexwazin, bila ji xwe re li malê bi jinan re Chat bike”. Di seansa yekemîn de min pê derxist ku ev ne tenê nexweş, mirovekî bedkarakter e. Gelo çi bûbû sedem ku karakterê wî xerab bûbû? 

Narsîst bû û narsîzma wî dibû belaya serê wî. Heger gotina wî nehate kirin, dinyayê tevlîhev dikir. Konformîst bû jî. Hez ji rehetiyê û konforê dikir. Dema grevên birçîbûnê destpêdike çend rojan tevlî dibe lê nikare berxwebide. Xwe ji hevalên xwe qut dike, bi gotina wî “mejiyê xwe ji nezanan diparêze, xwe azad dike”. Wisa dike ku, ne tevlî çalakiyên berdêlek mezin dixwazin dibe, ne jî dikeve kategoriya “xayînan”. Piştre ji girtîgehê tê berdan û demekê perîşan dibe. Jina xwe berdide, zarokên wî jî wî naxwazin, ka çima ji wan re bavtî nekiriye. Heya birçî jî dimîne. Li rêxistinê vedigere û wî di xebatên “legal” de berpirsiyar dikin. 

Kurdan biçûk dibîne. “Kurd li vê dinyayê zêde ne. Gotina min nakin. Naçin şanoyê, sînemayê. Dengbêj guhdarî dikin. Dengbêj wekî keran dizîrin. Îcar bi vî çandî dixwazin Kurdistanê avabikin, mala min ê…”.

Demekê şûnde ji xwe re konforek çêdike. Ji xelkê pere kom dike li ser navê rêxistinê û bêî ku pê bête zanîn, “jiyaneke bi konfor” dijî. Diçe şanoyê, mûzîka klasîk a ewropayiyan guhdarî dike, havyar dixwe, „şalgerdana întelektûelan” girêdide, jiyana wî ya “evîndariyê” destpêdike. Şarman e, kincên biha li xwe dike, „întelektûel e, giregirê rêxistinê“ ye. Kîjan jin dikare jê re bêje na!

Wekî pirraniya “lehengên zîndanê” ew jî leheng e, ne mirov e. “Berxwedaye, ewqas êşkence kirine jî negotiye of. Di dadgehan de berevaniya Kurd û Kurdistanê kiriye”. Di rastiyê de mirov mirov e û kes nikare psîkologan bixapîne. Ehmed ne ti tiştek lê nexweşek bû. Ji xwe re ji derewan hafizeyek balkêş çêkiribû û bi wê xelk dixapand. Wekî gelekan. Êşkenceyan de trawmatîze bûbû, ne derfeta derûndermaniyê dîtibû, ne jî narsîzma wê rê dida terapiyê. 

Em dizanin bi narsîstan re behremendiya empatî û xwerexnegiriyê tunin. Rexneyê, wekî êrîşekê hîs dikin û kî wan rexne bike serê xwe dixe belayê. Narsîst ziyanê didin devedorê xwe, nayên guhertin û divê mirov bilez ji wan bireve. Lê Kurd viya nizanin. Çawa be Ehmed lehengekî ye, ev besî Kurdan e.

Narsîst bo egoya xwe dikarin her xerabiyê bikin. Qurbanên Ehmed roj bi roj zêde dibin. Yekî perê xwe jê xwest li ser navê otorîteyê gefê li wan dixwe. Yan bi îtîbara wan dilîze. Em dizanin narsîst qurbanên xwe bi exlaqî tewanbar dikin. Hîjyen, dizîkirin, meseleyên zayendî ûêd. Ango bi van hincetan bi îtîbara mirov dilîzin. Hejmara jinên ew pê re razaye ew jî nizane. Divê bêjim hemî jin jî Kurd in. Ew ê bo mînak;

⦁ Kar bibîne ji xelkê re
⦁ Nakokiyên mêr-jinan çareser bike
⦁ Alîkariya jinên li xaniyan digerin bike
⦁ Alîkariyê bide jinên qaçax in, dixwazin derbasî Ewropa bibin.

Wan bi germî pêşwazî dike. Em dizanin narsîst bo qurbanên xwe bixin kemînê yan ji xwe nedin revandin, dikarin gelek nazîk, kubar û heya romantîk bin. Narsîst bêî qurbanan nikarin bijîn. Her li pişta xelkê siwar in û divê kes hebin ku ew wan bipelixînin, bo berjewendiya xwe, bo egoya xwe bikarbînin.

Astengdarê kesayetiya narsîst pirranî “mirovên bedkarakter in”. Bo berjewendiya xwe dikarin her xerabiyê bikin. Pereyê xelkê xwarin, derewkirin heya pedafoliyê jî. Lê ji ber ku xwebaweriya wan gelek xurt e, bi awayekê xwe mafdar dertînin. A rastî xelk wan mafdar dertînin lewra domînant in, bandorker in.

Roj tê Ehmed mecbûr dimîne wekî penaber tê Almanya. Êdî ji 40 salî derbastir kiriye. Etîketa wî kivşe ye: Şoreşger, lehengê zîndanê, nivîskar, rojnameger, zana, fîlozof. Helbet “şalgerdana întelektûeliyê” jî li stûyê ye. Êdî kî pê dikare!

Demekê kurt de mafê penaberiyê digire. Sala yekem li Almanya di malên Kurdan de dibore. Naxwaze li kampan bimîne û xelk jî rêza wî digirin. Li mêvaniyê kêf dike. Xwarinên herî xweş, serguh paqij. Diçe kîjan malê pere didinê, kincan jê re dikirrin. 

Rojekê polîsê krîmînal tên wî dibin qereqolê, pêncemorê wî digirin. Jineka Alman gilî kiriye û mesele derbaskirina sînorên zayendî yê jinek Kurd e. Jinikê ji hevala xwe ya Alman re gotiye û wê jî çûye gilî kiriye. Ehmed li mala wan mêvan bûye, gelek caran ew tacîz kiriye lê rojekê jî tecawiz kiriye. Dema polîs tên îfedayê wê digirin, qebûl dike. Jinik gelek ditirse ku hevjînê wê pê bihese. Xew lê heram bûye, roja destdirêjî lê hatiye kirin ve xewnreşkan dibîne, van demên dawiyê dengan dibihîse, dema Ehmed bibîne kilît dibe, heya ji xwe ve diçe.

Kes bawer nake. Jinik poşman e ku li cem polîs qebûlkiriye.  Almanî nizane. Ji jinekê alîkarî dixwaze ka çi bike. Piştre mecbûrî înkar dike, sond dixwe ku tiştek wiha nebûye, Almaniya wê ne baş e, polîsan şaş fêhmkirine. Hevjînê wê bawer dike û herdu bi hev re bi jina Alman re şer dikin. Malbat tevlîhev dibe. Îcar îş cidî ye û “mirin çêtir e ji tewanbariyeke wiha “. Ehmed çend hefteyan di hepsa lêpirsînê de dimîne. Li wir qesta xwekuştinê dike. Di rastiyê de naxwaze xwe bikuje, tiyatro dike. 

Kurdên devedorê û hin mirovên rêxistinê jî ji malbatê dixwazin ku îfadeyê baş bidin, bila navekî wiha neyê ser xanimê û rêxistinê. Ehmed tê berdan lê dadgehkirin berdewam dike. Ehmed îcar “ji mirinê xelas dibe”. Û li pey xwe jineka Kurd a trawmatîzebûyî dihêle. Narsîst û wîjdan!? 

Ehmed vê bûyerê jî ji xwe re dike hêz û qewet. Helbet “Komplo lê hatiye kirin. Îstîxbarata Alman nahêle Kurd li diyasporayê pêşkevin”. Ehmed bi hemî hêz û qeweta xwe vê bûyerê dide jibîrkirin. Kî derbarê wî de tiştek nebaş gotiye, yeko yeko bêîtîbar dike. “Sûcdar jinika Alman e, xêra Kurdan naxwaze, îstîxbarata Tirkiyeyê pere daye wê jinê ku îtîbara Ehmed bixe”. Mesele tê jibîrkirin, Ehmed “ji ber kêmbûna delîlan beraet dike”.

Bi guherîna atmosfera siyasî re êdî dikare biçe Tirkiyeyê û were. Bilez tevdigere û dibe piştgirê “Proseya Pêvajoya Aştiyê”. Rexnegiriya yan bi gotinek din “îtirafkariya rêxistinê” dike. Ev dibe sedem ku gelek derî jê re vebin. Tirk wî vedixwînin konferansan, pê re hevpeyvînan dikin. “Qehremanê zîndanê, giregirê berê yê rêxistinê wiha got…”. Çend salan wiha didome heya pêvajoya aştiyê bidawî dibe. Ew û hikûmet ji hevûdu dixeyîdin. 

Ne rêxistin, ne jî dewlet qîmeta ku ew dixwaze didanê. “Dewletê bi gotina min nekir, nexwe min ê ev mesele safî bikira” digot. Di heman demê de li ser hesabên medya civakî ji jinan re emojiyên romantîk dişand”. 

Dema rê vedibe diçe welêt, li wir jî pereyê gelekan dixwe. Bêî ku fedî bike ji min re got “min bi bûka malê re seks kir. Min got pişta min diêşe xêra xwe hinekê bixwirîne. Keçê ma mirov pişta xelkê dixwirîne!?. Ev Kurd wiha ker in”. Erê Ehmed tecawizkar bû û hîç ji bûyera hatiye serî ders nederanîbû. Çend jinan bo pê re bizewice û bi xwe re bibe Almanya dixapîne êdî ew jî nizane.

Him ji dêrê bûbû, him jî mizgeftê. Lê wî her derfetek didît ku qurbanan bibîne. 

Bi kurtî Ehmed nasnameya xwe (ango şoreşger, nivîskar, rojnamevan, qehremanê zîndanê ûêd) dikir xizmeta egoya xwe. Egoya xwe ya nexweş.

Li dûv xwe jin û zarokên trawmatîk, malbat û hevalên bi hestên wan hatiye lîstin hîştin. Hema hemî jî Kurd bûn. Kurdekî bi navê Kurdan bi Kurdan re şer dikir. Ehmed hemî hêz û qeweta xwe bo xwe di rojevê de bigire, neyê jibîrkirin, ji xwe re qurbanan bibîne, bi jinan re razê, wekî ronakbîrê Kurd bête pêşwazîkirin xerc dikir. Heger te behsa pêşketineke Kurdan bikira agresîv dibû û heqaret li Kurdan dikir. Te pesnê siyasetmedar an kesayetek Kurd bikira agresîv dibû û bo wan gotinên nebaş digot. 

Rojekê min jê pirsî ka “gelo çima di Kurdbûnê de israr dike?”. Nekaribû bersivê bide, bes li min heqaret kir. Narsîst li cem psîkologan her wiha tevdigerin, psîkologan wekî reqîbê xwe dibînin. “Min temenê xwe da bo van keran. Divê guh bidin min, min bizanibin”. 

A rastî di dilê xwe de wiha digot: “Min di zaroktiya xwe de gelek xizanî dît. Bavê min astengdar bû, nedikarî kar bike. Min pêlavên xelkê boyax dikir. Diya min sibeyê-êvarê li min dida. Zanîngehê hêz û derfet da min. Heger bibam karmendek min ê bi navê dewletê mala xelkê mîrat bikira. Lê wê demê, kî ne şoreşger ba, keçikan jî silav nedidanê. Heger bibam serokê terîqatek Îslamî, min ê ji Muawiye xerabtir bikira. Bûm şoreşger. Şoreşgeriyê derfet da ku ez ê heya mirinê mala Kurdan mîrat bikim. Ez narsîst im. Mirov ji bo min wekî mêşekê ye. Tebîeta min jî ev e. Divê hûn ji min re rêzê bigirin, min jibîr nekin. Divê pere bidin min, bi min re seks bikin, pişta min bixwirînin. Ev wezîfe û qedera we ye. Ez ji we hêjatir im, serdesttir im”.

Neteweyên bindest - heger li welatên ew dijîn wekhevî û çanda demokrasiyê tune be - di bin mobînga neîlankirî ya serdestan de dijîn. Bindest têra xwe sûd ji nîmetên hevpar ên welat nagirin. Xwe biçûk dibînin. Kompleksa xwebiçûkdîtinê kana narsîzmê ye. 

Li cem Kurdan ev hê dramatîk û heya xeterdar e. Malbatek Kurd nemaye ku ji ber şer ziyan nedîtibe. Her kes jixwe bi derdê Kurdan dizane. Li Kurdistanê, nemaze Bakur, narsîzm gelek e. Qumaşê rewşenbîrî û siyasetmedariya Bakur de li gel gelekan, lekeya narsîzmê berçav e. Divê Kurd bi van lekeyan re rûbirû bimînin, konfrontasyon bikin. Nexwe em ê wekî geravan (bi Tirkî gîrdab) birizin.

Darius Winzer

Nivîsên dosyaya Bîranînên Balîntê, 14

https://x.com/Darius_Winzer

© Alle Rechte vorbehalten für Derûn Akademie, Interkulturelle Psychologie und Beratungsakademie gUG i.G.